کارآفرینی از منظر اسلام

١
موضوع پروژه
گردآورنده:
عباسعلی بادیانی
استاد راهنما:
دکتر کامبیز طالبی
پروژه پایان دوره آموزش تربیت مربی کارآفرینی
کارآفرینی از منظر اسلام،قرآن و ائمه معصومین(ع)
٢
فهرست مطالب
مقدمه 3
مربع کارآفرینی و کسب و کار 7
مدیریت منابع انسانی 9
روش نقل و انتقالات کارکنان 12
آموزش 14
ارزشیابی عملکرد 17
دیدگاه تفکیکی قرآن کریم به کارآفرینی و مهارتهاي کسب و کار 22
کارآفرینی در سیره پیامبر اکرم(ص) 24
کارآفرینی در سیره اهل بیت(ع) 28
٣
مقدمه :
متاسفانه در جهان امروز که به سرعت در حال تکامل و توسعه می باشد،توجه به مقوله هاي ارزشی
جایی ندارد.همانگونه که می دانیم عصر کشاورزي اولین عصر تکامل بشري و پس از آن عصر صنعتی
نقش مهمی در توسعه جوامع بشري ایفا نموده است.بدیهی است که این تکامل و توسعه با ورود
جهان به عصر دیجیتالی رنگ و بوي دیگري گرفته است.
هر کدام از این اعصار ویژگی هاي مخصوص به خود را دارا می باشد.اما آنچه که بارز و آشکار است
نقش انسان در توسعه این اعصار است.البته ناگفته نماند که انسانهاي خلاق و مستعد نیز نقش به
سزایی را در تکامل این اعصار و خروج از آنها و ورود به عصر جدید را داشته اند.
به قطع و یقین عصر دیجیتالی که سرآغاز تحولات دهه اخیر است در بردارنده رشد کافی و تکامل
بشري و در صورت عدم درك واقعیات آن و یا استفاده غیر اصولی از ابزارهاي آن که مخلوق انسان
است ارمغان دهنده رنج و مشکلات فراوان براي بشر است.
۴
در این عصر است که بشر بایستی با تسلط کافی بر سواد عصر دیجیتال داده را به اطلاعات تبدیل
نماید،یعنی آنچه را که می بیند و می شنود و می آموزد را به سرعت تحلیل نموده و اطلاعات کافی
آنها را تجزیه نماید،در چنین شرایطی دانش به وجود می آید،دانشی که می تواند سرآغاز تحول باشد
و ارمغان آورنده جامعه مقتدر و جامعه اي دانایی محور،که در آن دانایی عنصر مهم پیشرفت و مدار
توسعه می باشد.در این جامعه افزایش اطلاعات ارزش آفرین نیست بلکه در این جامعه مطلوب،
افزایش کارآفرینی نقطه ارزش است.
در این جامعه براي کاهش شکاف توسعه میان کشورهاي توسعه یافته و کشورهاي در حال توسعه
بایستی از اطلاعات به دست آمده دانش لازم تولید شود و این امر جز با خلاقیت میسر نیست.
بدیهی است خلاقیت نیز سرآغاز شکل گیري فرآیند و زنجیره ارزش کارآفرینی است.
با نگاه به کتب آسمانی پیامبران الهی و آموخته هاي دینی بشریت تاکید خداي تبارك و تعالی براي
تلاش و کوشش و بالذات بودن این جوهره عظیم پیشرفت روانی،مادي و معنوي در وجود انسان
۵
روشن می شود.
“ان الدین عندالله الاسلام” ???? همانگونه که خداي متعال در قرآن کریم می فرماید
دین مبین اسلام،احادیث و ادعیه منتصب به اولیا و معصومین(ع) این دین انسان ساز، همواره انسان
را به تلاش و تکاپو و اخلاص در عمل دعوت می نمایند.
آنگونه که امیر مومنان علی(ع) در فرازي از دعاي پرفیض کمیل از خداي تبارك و تعالی متواضعانه
این چنین درخواست می نماید:
“قو علی خدمتک جوارحی واشدد علی عظیمۀ جوانحی”
و یا در دعایی دیگر که منتصب به این امام معصوم است این چنین از خداي خود طلب اخلاص در
عمل و وسعت روزي می نماید:
“والاخلاص فی عملی……….والسعۀ فی رزقی”
در حدیثی نیز این رهبر عدالت گستر و عدالت محور به یکی از استاندارن خود در پی درخواست
قومی از اقوام جامعه تحت رهبري حکیمانه اش دستور می دهد تا شرایط لازم را براي ایجاد زمینه
کاري و شغلی آن قوم فراهم آورد.
آیا به نظر شما دین و آیین نامه و دستورات و احادیث امامان ما نمی تواند رهنمون کارآفرینان در
ایجاد فرایندهاي کارآفرینی باشد؟
آیا کارآفرینی و مهارتهاي کسب و کار زمانی ارزش پیدا نمی کند که در آن قطره اي از دریاي
خروشان معرفت الهی و ذره اي از گنجینه ارزشمند سخنان امامان و معصومین(ع) باشد؟
۶
در کارآفرینی ارزشی فکر،گفتار،رفتار،عادت و شخصیت بسیار مهم اند زیرا فکر به گفتار،گفتار به
رفتار، رفتار به عادت و عادت به شخصیت تبدیل شده و سرنوشت انسان را شکل می دهد و در نتیجه
سرنوشت انسان به کاري که انجام می دهد بستگی دارد.
بزرگان می گویند اگر می خواهی یک ساعت استراحت کنی چرت بزن, اگر می خواهی یک هفته
استراحت کنی مرخصی بگیر, اگر می خواهی یک ماه استراحت کنی به مسافرت برو و اگر می خواهی
تا آخر عمر راحت باشی از کاري که می کنی لذت ببر.
روانشناسان نیز می گویند هر کس کارش را دوست داشته باشد یک روز بیشتر از دیگران استراحت
می کند
.پیامبر اکرم(ص) می فرماید: اولین سخن خدا به آدم (ع) بعد از هبوط از بهشت به زمین کار بوده
زمین خدا را با دست خود کشت کن و از دسترنج خود بهره » است. یعنی آغاز خلقت با کار بوده است
این اولین دستور است. .« ببر
«. هر کس که از دسترنج خود استفاده کند دوست خداوند است » : پیامبر اکرم (ص) نیز می فرماید
به امید آنکه این پژوهش که به عنوان پروژه آموزشی دوره تربیت مربی کارآفرینی تهیه و تدارك دیده
شده است گامی کوچک اما مثبتی در جهت معرفی کارآفرینی از دیدگاه اسلام،قرآن و اهل بیت(ع)
باشد.
همچنین لازم است در اینجا از زحمات و راهنماییهاي ارزشمند اساتید ارجمند حوزه کارآفرینی و
کسب کار،آقایان دکتر خنیفر و دکتر کیا تشکر و قدردانی نموده و همچنین از توجه و مشاوره هاي
استاد فرهیخته دانشکده کارآفرینی داشنگاه تهران جناب آقاي دکتر کامبیز طالبی قدردانی نمایم.
با سپاس و آرزوي موفقیت
عباسعلی بادیانی
مشهد مقدس-پاییز 1388
٧
مربع کارآفرینی و کسب و کار :
می توان گفت که در نظام ارزشی اسلام کارآفرینی و کسب و کار از جایگاه ویژه اي براي تعالی انسانها و
جوامع برخوردار است.به عنوان مثال مربع زبر را به عنوان مربع مرجع کارآفرینی در نظر بگیرید:
این مربع توسط دو محقق غربی به نام هاي هبرت و لینک بعد از بررسی هاي فراوان اخلاق کارآفرینانه ارایه
گردید.با تحقیق در متون دینی به آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر
می خوریم که نشان از عمق توجه دین مبین اسلام به مقوله کارآفرینی دارد.
حال به ذکر چند آیه و روایت در خصوص اضلاع مربع کارآفرینی می پردازیم:
1. نوآوري- پیامبر اکرم(ص) در این باره می فرمایند:
( “خداوند بنده مومنی را دوست دارد که خود داراي حرفه و پیشه جدیدي باشد.”(نهج الفصاحه،ش 750
2. ریسک پذیري- حضرت علی(ع) در این باره می فرمایند:
“اگر از چیزي واهمه داشتی توقف نکن و آن را انجام ده”(ولایی، 1378 ، باب الفا)
و یا در حدیث دیگري این امام همام می فرمایند:”اگر از کاري بیمناك هستی،خود را در آن درافکن،زیرا
( که ترس از هر کاري بزرگ تر از خود کار است.”(نهج البلاغه،قصار 1169
٨
3. درك تغییر- خداوند متعال در سوره مبارکه رعد آیه 11 صراحتا آغاز گاه تغییر را خود انسان می داند
و می فرمایند:
“خداوند احوال هیچ کس و هیچ قومی را تغییر نمی دهد،مگر اینکه آن قوم احوال خود را تغییر
( دهند.”(سوره مبارکه رعد-آیه 11
4. عدم قطعیت- امام صادق(ع) در این خصوص می فرمایند:
“ما در شرایط متغیر زندگی می کنیم،پس در کار و تلاش براي دنیا چنان باش که گویی جاودانی و در
برابر تغییر شرایط و بانگ رفتن چنان باش که گویی روانی”(ولایی، 1378 ،باب الدنیا)
جالب است بدانید که استقلال گرایی نیز که یکی از ویژگی ها و صفات برجسته کارآفرینان است در نظر
بزرگان دین از جایگاه ویژه اي برخوردار است.در همین خصوص پیامبر اکرم(ص) در خصوص استقلال گرایی
می فرمایند:”کسی که به من قول دهد که از مردم درخواست نکند،من قول بهشت را به او می دهم.”
( (بحار الانوار،ج 4،ص 128
همانطور که در قرآن و احایث موجود مشخص است،دین اسلام مردم را به انجام فعالیت و کسب و کار دعوت
می کند،و از انسانها می خواهد که از کار خویش دیگران را نیز بهره مند سازند و به طور مستقیم و
غیرمستقیم مردم را تشویق به کارآفرینی و ایجا شغل می کند تا از فقر و گرسنگی در یک جامعه اسلامی
جلوگیري شود.در نتیجه افکار دینی یک فرد می تواند تاثیر گذار بر کارآفرینی او باشد.
دین مترقی اسلام چون بیشترین توجه را به تک تک افراد جامعه دارد می تواند یک فرد کارآفرین را در کار
و فعالیت خویش بیشتر تشویق کند،و فرد کارآفرین با دید دینی می تواند در کار و فعالیت خویش موفقیت
بیشتري را کسب کند و تنها به فکر منافع خویش نباشد و دیگران را نیز در موفقیت خویش شریک سازد تا
بتواند کار را توسعه دهد.
با نگاه کلی به ویژگی هاي یک فرد کارآفرین و خصوصیاتی که اسلام از یک انسان با تقوا انتظار دارد می
توان فهمید که انسان مومن به تمام معنی،می تواند یک فرد کارآفرین باشد،چون مسئولیت پذیري،دستیابی
به درجه هاي بالاتر اجتماعی و تحمل شکست و امید و فعالیت که از ویژگی هاي یک کارآفرین است در
اسلام نیز به انسانها توصیه شده است تا بتوانند به موفقیت و کامیابی دنیوي و اخروي دست یابند،اسلام
٩
انسانها را به داشتن امید و مثبت بودن تشویق می کند و هرگز منفی گرایی را قبول نمی کند.کارآفرینی از
دیدگاه مقدس اسلام یک کار مقدس به شمار می آید.
با درنگ در مطالب دوره هاي آموزشی کارآفرینی و مهارت هاي کسب و کار در مدل هاي گوناگون ائم از
و حتی آموزش کارآفرینی و مهارتهاي کسب و کار بر اساس الگوي گام به گام بیش از SYB،KAB مدل
پیش به نگاه عمیق دین مبین اسلام در خصوص کارآفرینی،برجستگی صفات کارآفرینان و کارآفرینی که در
آیات الهی قرآن کریم و سخنان ائمه معصومین(ع) نهفته است پی می بریم.
در اینجا به ذکر چند نمونه از مراحل مدیریت منابع انسانی که در الگوهاي آموزشی به عنوان مراحل راه
اندازي و تثبیت کسب و کار بیان می شود می پردازیم.
1. مدیریت منابع انسانی:
الف) کارمندیابی و گزینش
بخش عمده اي از موفقیت سازمان و مدیران بستگی به افرادي دارد که در سازمان به کار اشتغال دارند.
همان طور که مدیر باید توانایی اداره سازمان را داشته باشد، افراد و کارکنان نیز باید شایستگی و توانایی
انجام کارها را براساس اهداف سازمان داشته باشند، در غیر این صورت اهداف سازمان تحقق نمی پذیرد. بر
این اساس گزینش و انتخاب کارکنان شایسته حساسترین وظیفه یک کارآفرین است.
در نگاه امام علی(ع) استخدام نیروها به شرح زیر بیان می شود:
1. ضرورت گزینش
ثم انظر فی امور عمالک فاستعملهم اختبارا و لا تولهم محاباة و اثرة »
« فانهما جماع من شعب الجور و الخیانۀ
((پس در کار انتخاب عاملان خود بیندیش و تنها پس از آزمون و امتحان، آنها را به کار بگمار و از روي
هوا و هوس و بدون توجه به نظر دیگران به کارشان مگیر چرا که این عمل ترکیبی از اجزاء ظلم و جور
و خیانت است. ))
١٠
2. معیارهاي گزینش
در اغلب کتب مدیریت منابع انسانی، به هنگام گزینش سفارش می شود به غیر از علم و تخصص،
معیارهاي دیگري مثل: سابقه، وضعیت خانوادگی، حسب و نسب، جنس و نژاد و… نبایستی مورد
ملاحظه قرار گیرد ولی در متون اسلامی در موارد زیادي سفارش شده است که در گزینش ها ویژگی
هایی مثل: سابقه، صلاحیت خانوادگی، ایمان و اخلاص و… مورد توجه و عنایت قرار گیرد. در اینجا به
بعضی از مواردي که کمتر در کتب اخلاقی بدان پرداخته شده است، اشاره می کنیم.معیارهاي معرفی
شده را می توان در دوبخش دسته بندي کرد:
الف. معیارهاي عمومی گزینش:
حضرت علی (ع) به مالک اشتر می فرماید:
ثم الصق بذوي المروؤات والاحساب و اهل البیوتات الصالحۀ و »
« السوابق الحسنۀ
((پس به سراغ کسانی برو که از خانواده هاي اصیل، نجیب، باشخصیت، مؤمن، صالح و خوش سابقه
باشند.))
پس اصالت و نجابت خانوادگی و ایمان و سابقه فرد در گزینشها بایستی مورد توجه قرار گیرد. حضرت
امیر در جاي دیگر این نامه می فرماید:
« و توخ منهم اهل التجربۀ و الحیاء »
((و از میان آنها افرادي که با تجربه تر و پاکتر (باحیاتر) هستند برگزین.))
نیز اشاره شده است که می توان تجربه کاري را از « حیاء » و « تجربه » در اینجا به دو ویژگی لازم یعنی
معیارهاي اختصاصی و حیاء را از معیارهاي عمومی گزینش محسوب کرد.
« والقدم فی الاسلام المتقدمۀ » : ( قال علی (ع
((و کسانی را برگزین که در اسلام پیشگامترند.))
١١
و در بیان علت این امر می فرماید:
فانهم اکرم اخلاقا و اصح اعراضا و اقل فی المطامع اشراقا و ابلغ فی »
« عواقب الامور نظرا
(زیرا اخلاق آنها بهتر و خانواده آنها پاکتر و همچنین کم طمع تر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.)
البته در خصوص معیارهاي عمومی گزینش روایات بسیار زیادي وجود دارد از جمله در یکی از خطبه
هاي نهج البلاغه معروف به خطبه همام، صفات و ویژگی هاي زیادي بیان شده است.
ب. معیارهاي اختصاصی گزینش:
و… از جمله معیارهایی است که به کرات مورد تاکید « کاردانی » و « تخصص » و « تجربه » داشتن
معصومین (ع) قرار گرفته است چنانچه حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید:
« ولا تقبلن فی استعمال عمالک و امرائک شفاعۀ الا شفاعۀ الکفائۀ و الامانۀ »
((در به کارگیري و استخدام عاملان و مسئولین هیچ شفاعتی (معیاري) غیر از شفاعت کاردانی و
تخصص و امانت داري آنها را نپذیر.))
حضرت امیر (ع) در این گفتار علاوه بر بیان معیار اختصاصی گزینش ها به یک نکته اساسی و مبتلابه
همه جوامع در همه اعصار اشاره فرموده اند و آن عدم پذیرش واسطه هاست. پذیرش توصیه از این و آن
و تقدم رابطه بر ضابطه و ترجیح سفارش بر شایستگی و کفایت، پدیده شومی است که در صورت رواج
پیدا کردن در نظام اداري، موجب ناکارآمدي آن گشته و با بحران مشروعیت مواجه می گردد.
نیز جزء شرایطی است که مورد سفارش واقع شده است. « تجربه » و « علم » برخورداري از
« العقل غریزة تزید بالعلم والتجارب » : ( قال علی (ع
((عقل غریزه اي است که با آگاهی و تجربه افزایش می یابد.))
با آن همه شان و منزلتی که براي آن ذکر می شود، باز هم براي تقویت تکاملش به علم و تجربه « عقل »
نیازمند است.
١٢
« راي الرجل علی قدر تجربته » : ( قال رسول الله (ص
((اندیشه هر فرد به میزان تجربه او بستگی دارد.))
تکیه « سنوات خدمتی » تاکید شده است کمتر روي « تجربه » چنانچه ملاحظه می شود اینقدر که روي
شده است. چرا که بسیار هستند کسانی که سال هاي سال در محلی خدمت می کنند ولی تلاشی براي
افزایش تجربه و توان و کارایی خویش به عمل نمی آورند و برعکس افرادي هستند که در همان سال
هاي اولیه خدمت، با تلاش و کوشش و کسب علم و تجربه – در مقایسه با پیران آن سازمان – به درجات
بالایی از کارایی و اثر بخشی دست می یابند. از این رو در کلام حضرت به این نکته ظریف توجه و به
تاکید شده است. « تجربه » بر « سنوات خدمت » جاي
2.روش نقل و انتقالات کارکنان
در فرایند برنامه ریزي نیروي انسانی ممکن است ضرورت ایجاب کند قبل از اقدام به کارمندیابی و
انتخاب و گزینش کارمندان جدید،جابجایی ها و نقل و انتقالاتی در میان نیروهاي موجود صورت گیرد.
این موضوع نیز از دید مبارك حضرت علی (ع) پنهان نمانده و توسط افعال هدایت گر و بیانات راه
گشاي خویش، سرمشق روشنی را ارائه فرموده اند.
الف. شیوه جابجایی نیروها:
گاه شرایطی پیش می آید که فردي در سازمان بایستی جابجا شود.بدیهی است اگر این جابجایی همراه
با ارتقاء و ترفیع باشد، مشکلی ایجاد نخواهد کرد بلکه موجب شادي فرد نیز فراهم می شود. البته رعایت
ضوابط و احراز شایستگی ارتقاء را نباید از نظر دور داشت ولی اگر جابجایی همراه با ارتقاء نباشد، غالبا
به « عمربن ابوسلمه مخزومی » مشکلاتی را در پی خواهد داشت.حضرت علی (ع) این تصمیم را در مورد
کار برد. اما این اقدام را با چنان ظرافتی به انجام رساندند که می تواند الگوي مناسبی براي همه مدیران
منابع انسانی باشد.
حضرت امیر (ع) پس از عزل وي و معرفی فرد دیگري بجاي ایشان در نامه اي خطاب به عمربن ابوسلمه
فرماندار بحرین می نویسند:
من نعمان ابن عجلان زرقی را فرماندار بحرین قرار دادم و اختیار تو را از فرمانداري آن برگرفتم بدون »
اینکه این کار براي تو مذمت یا ملامت در بر داشته باشد.چرا که تو زمامداري را به نیکی انجام دادي و
حق امانت را ادا نمودي.بنابر این بسوي ما حرکت کن بی آنکه مورد سوء ظن یا ملامت یا متهم و
١٣
گنهکار باشی،زیرا من تصمیم گرفته ام به سوي ستمگران اهل شام حرکت کنم و دوست دارم تو با من
باشی،چرا که تو از کسانی هستی که من در جهاد با دشمن و بر پا داشتن ستونهاي دین از آنها استعانت
. « می جویم، انشاءالله
آري آن حضرت ضمن برکناري فرد، چون مسلمان متعهد و خوبی است با جملاتی بسیار زیبا او را تایید
نموده و آبرویش را حفظ می کند. پس از اینکه فردي با رعایت احترام از کار برکنار گردید، نباید به طور
کلی او را رها کرد و از سختیها و مشکلات فراوانی که براي او رخ می دهد کاملا غافل بود.
را از ولایت مصر برمی « محمد بن ابی بکر » امیرالمؤمنین علی (ع) در مورد دیگري نیز پس از آنکه
دارند، طی نامه اي از او دلجویی می نمایند:
به من خبر رسیده که از فرستاده شدن مالک اشتر به سوي فرمانداریت دلگیر شده اي ولی این کار را »
من نه به این جهت انجام دادم که تو در تلاش و کوششت سستی ورزیده اي و یا براي این باشد که
جدیت بیشتري به خرج دهی. اگر چه آنچه را که در اختیارت قرار داشت، گرفتم ولی تو را والی جایی
. « قرار دادم که هزینه آن بر تو آسان تر و حکومت آن برایت جالبتر است
این نحوه برخورد حضرت نشان می دهد که بایستی ضمن دلجوئی از فرد، دلایل این اقدام نیز بیان شود،
تا نسبت به این نقل و انتقالات توجیه گردد.
ب. ضرورت انتقال یا اخراج:
بعضی از افراد با حرکات، سخنان و رفتار صحیح به مجموعه روحیه بخشیده، نشاط کاري افراد را بالا می
برند. در مقابل عده اي با برخوردهاي یاس آمیز و بزرگ جلوه دادن کاستیها و ضعفها، افراد را نسبت به
کار آینده دلسرد کرده، غباري از یاس و ناامیدي بر سر و روي مجموعه می پاشند به نحوي که افراد
دلسوز و پرتلاش هم از کار خود دلسرد می شوند و از حرکت باز می ایستند. نحوه برخورد با چنین
افرادي که با انجام اقدامات هدایتی، انگیزشی و آموزشی اصلاح نمی شوند، در این حدیث بخوبی روشن
شده است:
فان المتکاره مغیبه خیر من مشهده و قعوده اغنی من » : ( قال علی (ع
« نهوضه
((سست عنصران ناراضی، نبودشان بهتر از حضور آنان است و نشستن آنان بهتر از قیامشان می باشد.))
١۴
تاثیر مضر این افراد در سازمان موضوعی است که ضرورت اقدام لازم از سوي مدیران ذیربط را ایجاب
می کند. این افراد اگر حقوقشان را به طور کامل دریافت دارند و در محیط کار حاضر نشوند، براي
سازمان سودمندتر از وجود آنان در بین کارکنان می باشد. لذا انتقال، بازنشستگی و یا اخراج، تنها راه
باقیمانده خواهد بود.
3. آموزش
یکی از مهمترین وظایف مدیریت منابع انسانی، تهیه و اجراي برنامه هاي آموزشی و تعلیمات شغلی
کارکنان به منظور افزایش میزان مهارتها و کارآیی آنان در سازمان می باشد.تعلیمات شغلی براي
کارکنان می بایستی بلافاصله پس از انتخاب افراد و قبل از اشتغال بکار و تصدي مسئولیتی خاص، به
اجرا درآید. ضرورت این امر در فرازهاي مختلفی از فرمایشات هدایت گر معصومین به چشم می خورد
که به ذکر احادیث و روایاتی محدود و مرتبط با بحث اکتفا می کنیم.
الف.ضرورت آموزش
امام علی (ع) در بیان ضرورت آموزش براي عمال و کارکنان می فرماید:
“فان العامل بغیر علم کالسائر علی غیر طریق، فلا یزیده بعده عن الطریق
الواضح الا بعدا من حاجته. والعامل بالعلم کالسائر علی الطریق الواضح”
((کسی که بدون علم و آگاهی به کاري می پردازد مثل کسی است که به بیراهه می رود، که هرچه راه
می رود از مسیر و هدف اصلی دورتر می شود. اما کسی که با علم و دانش عمل می کند همچون رهروي
است که در راهی مشخص و واضح حرکت می کند.))
امام صادق (ع) در حدیثی قریب به همین مضمون می فرماید:
العامل علی غیر بصیرة کالسائر علی غیر الطریق لاتزیده سرعۀ السیر عن »
« الطریق الا بعدا
((کسی که بدون بصیرت و آگاهی کاري را انجام می دهد، همانند کسی است که از بیراهه سیر می کند
که هر قدر سریعتر می رود از مقصد دورتر می شود.))
١۵
در این دو حدیث شریف علاوه بر بیان ضرورت آموزش، تبعات سوء بکارگیري کارمندان بدون فراگیري
آموزشهاي لازم نیز به ما گوشزد شده است. از تشبیهی که حضرت بکار برده اند می توان، دوري و فاصله
گرفتن از هدف، اتلاف وقت، و عمر و امکانات و سرخودگی و نارضایتی و… را از جمله تبعات اشتغال بکار
نیروي آموزش ندیده دانست.
اي بسا تیز طبع کاهل کوش که شد از کاهلی سفال فروش
واي بسا کوردل که از تعلیم گشت قاضی القضات هفت اقلیم
ب.آموزش و افزایش کارایی
پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) نیز در این خصوص می فرماید:
« ان قلیل العمل مع العلم کثیر و کثیر العمل مع الجهل قلیل »
((عمل اندك اگر با علم و آگاهی همراه باشد (نتایج) زیادي دارد ولی کسی که کارهاي زیادي انجام می
دهد ولی نسبت به کارش جهل دارد، قلیل الفایده است.))
چنانچه ملاحظه می شود، علم و آگاهی موجب افزایش بهره وري می گردد اگرچه به ظاهر فعالیت کمی
صورت می گیرد در حالی که زحمت زیاد و تلاش فراوان اگر با آموزش و تعلیمات مهارتی همراه نباشد،
نتایج کمی به بار خواهد آورد.
همچنین امام موسی بن جعفر (ع) خطاب به هشام بن الحکم در ارزیابی عمل عالم و فرد آموزش دیده
در مقایسه با فرد جاهل و آموزش ندیده می فرماید:
قلیل العمل من العالم مقبول مضاعف و کثیرالعمل من اهل الهوي و الجهل »
« مردود
امام می فرماید:((عملکرد اندك از عالم دوچندان مقبول است ولی عمل بسیار از جاهل و اهل هوي و
هوس پذیرفته نیست.))
١۶
جالب توجه است که در حدیث قبل عمل جاهل اندك شمرده شده بود ولی در این حدیث حتی عمل
زیاد و پر مشقت جاهل اصلا بحساب آورده نمی شود. کانه هیچ عملی انجام نداده است در حالی که فرد
تعلیم دیده، عمل عالمانه و اندك وي تاثیري به مراتب بیشتر بر جاي می گذارد.
در نگاه حضرت امیر مؤمنان (ع) ارزش علم و آموزش چنان والاست که معیار ارزیابی انسانیت انسان
قلمداد می شود. که می فرماید:
« قیمۀ کل امرء ما یعلم »
((ارزش هر انسانی به اندازه علم اوست.))
با این تعبیر می توان نتیجه گرفت،وظیفه آموزش و تعلیم مهارتها مهمترین و اصلی ترین وظایف
مدیریت منابع انسانی است و اگر این وظیفه بخوبی صورت گیرد، می توان به عملکرد مثبت فرد در
سازمان و ثمربخش بودن حضور وي در سازمان تا حدود زیادي مطمئن بود. نتیجه دیگري که می توان
از این حدیث گرفت این است که در امر ارزیابی کارکنان بهتر است بجاي لحاظ کردن سوابق خدمتی
فرد، به میزان تجربه و علم و مهارت وي توجه کرد، حتی این ملاك اخیر، برتر و مهمتر از حجم کار و
فعالیت کارکنان می باشد.
ج.آموزش قبل از اشتغال به کار
ضرورت برگزاري دوره هاي آموزشی قبل از اشتغال بکار کارکنان، موضوعی است که می توان از سیره
عملی و احادیث معصومین استنتاج نمود. احادیث ذکر شده در بخش قبل علاوه بر اثبات ضرورت
آموزش، همگی دلالت بر این دارند که فرآیند تعلیم بایستی قبل از عمل صورت گرفته باشد تا عمل
کننده در همان ابتداي کار دچار خطا نشود. همچنین ریاضتها و عبادتهاي پیامبر اسلام در غار حراء قبل
از بعثت می تواند یکی از الگوهاي عملی این فرایند باشد. اما چون منابع تحقیق ما محدود به احادیث و
روایات است لذا از ذکر سیره عملی و حوادث تاریخی و آیات قرآن صرف نظر می کنیم و در این خصوص
ما بعث الله نبیا و قد رعی » : بسنده می کنیم به حدیثی از امام جعفر صادق (ع) که فرمودند
هیچ پیامبري مبعوث نشد مگر اینکه قبلا یکدوره شبانی را گذرانده بود.)) )) « الغنم
است که کارورز در محیطی با شرایط مشابه « تعلیم در محیط نمونه » ، یکی از دوره هاي آموزش مهارتها
به محیط اصلی کار، مشغول آموزش و کسب تجربه می گردد که از جمله آموزشهاي بسیار مفید و مؤثر،
١٧
« محیط نمونه » محسوب می شود. اشتغال انبیاء به شغل چوپانی شباهت زیادي به دوره هاي تعلیم در
دارد.
4. ارزشیابی عملکرد
الف. ضرورت ارزیابی عملکرد
یکی از حساس ترین و پیچیده ترین وظایف مدیریت منابع انسانی، فرایند ارزشیابی است. از این جهت
است که همراه با نوعی قضاوت و داوري می باشد و این امر می تواند موجب افزایش انگیزه « حساس »
است که دسترسی به « پیچیده » کارکنان و یا تخریب روحیه و افت کارآیی آنان شود و از این بابت
شاخصهاي عینی و معیار صحیح ارزیابی براي اکثر فعالیتهاي غیر یدي و محصولات غیر قابل شمارش،
غالبا مشکل و بعید الوصول می نماید.
در بیان حساسیت امر ارزشیابی و حسابرسی همین بس که خداوند تبارك و تعالی این عمل را صرفا به
خود اختصاص داده اند(علیک البلاغ و علینا الحساب) اما بیان این ویژگی براي فرایند
ارزیابی، مدیر را از پرداختن به این وظیفه معاف نمی کند و از ضرورت انجام آن نمی کاهد.
چنانکه مولاي متقیان امیر مؤمنان می فرماید:
ثم تفقد اعمالهم و ابعث العیون من اهل الصدق والوفاء علیهم، فان »
تعاهدك فی السر لامورهم حدوة لهم، علی استعمال الامانۀ و الرفق
« بالرعیۀ
(سپس اعمال زیردستان و کارمندان را مورد ارزیابی قرار بده و مامورانی را براي نظارت بر کارمندان خود
بگمار، از کسانی که راستگو و با وفا باشند تا حقایق را دقیقا به تو اطلاع دهند، زیرا بازرسی مداوم و
پنهانی سبب می شود که به امانت داري و مدارا کردن به مردم ترغیب شوند.)
در این حدیث حضرت ضمن تاکید بر ضرورت ارزیابی و تعیین کردن فردي که داراي صفات وفاداري و
« مدارا » و « رعایت امانتداري » درستکاري باشد، فواید این امر مهم را نیز برشمرده است. این عمل موجب
با مردم و زیردستان می شود.
ب. صفات ارزیاب
١٨
در حدیث فوق حضرت امیر (ع) پس از بیان ضرورت ارزیابی عملکرد افراد، براي مامورین ارزشیابی
وابعث العیون من اهل الصدق » ، صفاتی را ذکر می فرمایند
در عمل و گفتار و « صداقت » بر این اساس یک ارزیاب بایستی داراي ویژگی « والوفاء
به مسئول و قوانین و ضوابط باشد. همچنین در روایتی از امام رضا (ع) نقل شده است که « وفاداري »
کان رسول الله (ص) اذا بعث جیشا، بعث معه من ثقاته من یتجسس » : فرموده اند
« له خبره
(پیامبر اسلام (ص) همواره هنگامی که لشکریان را براي جنگ اعزام می نمود، فردي مورد اعتماد به
همراه سپاه می فرستادند که از اوضاع آن به آن حضرت خبر برساند.)
است که به نظر می رسد در حدیث قبلی که « وثاقت » ، صفت مورد تاکید امام رضا (ع) در مورد ارزیاب
به خوبی « وفاداري » و « راستگویی » از حضرت امیر (ع) نقل شد، ویژگی فرد ثقه، با بیان دو صفت
توضیح داده شده است.
باید گفت، افرادي که براي گزارش دادن کارها و چگونگی عملکرد « راستگویی » اما در خصوص صفت
کارکنان انتخاب می شوند، باید راستگو باشند زیرا اگر در گزارشهایی که ارائه می شود، غلو شود و یا
مطالب از آنچه هست، خفیف تر جلوه داده شود، در هر دو صورت مشکلات زیادي به بار خواهد آورد.
آنان باید بطور دقیق عین آنچه را که واقع می شود گزارش کنند و در ترسیم حالات و نقل کلمات با
دقت تمام عمل کنند.
نیز یکی از مسائل مهم در ارزیابی است زیرا اگر فردي وفادار نباشد، ممکن است « وفاداري » ویژگی
اسرار افراد و سازمان را افشاء کند، توسط افراد مورد ارزیابی تطمیع شود و با ارائه گزارشات غلط، مدیران
و مسئولین را فریب داده و به واکنشهاي نامناسب وادار کند.
ج. هدف ارزشیابی
در کتب مدیریت منابع انسانی، اهدافی را براي ارزیابی و نظارت بر می شمارند که عبارتند از:
-1 اطمینان از اجراي دقیق برنامه ها
-2 اطمینان از تحقق اهداف
-3 آگاه شدن از نتایج اهداف
١٩
-4 فراهم شدن امکان کنترل و اصلاح انحرافات
با امعان نظر در فرمایشات حضرت امیر (ع) در حدیث قبلی که بر ضرورت وجود ارزیاب و ویژگی هاي
آن اشاره شده بود، بر نتایج فرآیند ارزیابی نیز تصریح شده بود. آنجا که فرموده بودند:
یعنی با این عمل کارکنان و مسئولین تشویق به « علی استعمال الامانۀ والرفق بالرعیه »
امانت داري می شوند، در اینجا امانت داري منحصر به امور مالی نیست بلکه بر همه شئون اداري مثل
اجراي فرامین، رعایت ضوابط و مقررات، تمرکز بر اهداف اصلی و عمومی و… قابل تعمیم است. به علاوه
تشویق به توجه به مردم و مراجعین نیز در کنار فعالیت هاي سازمانی، نقطه اي است که می تواند از
نتایج و به تعبیر بهتر از اهداف ارزیابی باشد.
موضوع در خور توجه این است که در منابع اسلامی تاکید بیشتري بر اصلاح رفتار و هدایت و راهنمایی
لعلهم » و « لعلهم یذکرون » و « لعلهم یرشدون » کارکنان شده است. و تعابیري مثل
و… حاکی از عنایت اسلام به هدایت و بازگشت و اصلاح رفتار، « لعلهم یضرعون » و « یرجعون
نامطلوب و تشویق عملکرد مثبت و… می باشد. در حالی که در دیدگاه نظریه کلاسیک مدیریت، غالبا
توجه به نکات منفی می شود و هدف اصلی و اولیه آن مچ گیري و تنبیه متخلفین می باشد.
د. معیارهاي عمومی ارزیابی عملکرد
مرکز بررسیها و مطالعات استراتژیک اداري با شرح و تفسیر خطبه همام از حضرت علی (ع) این معیارها
را استخراج کرده است که در اینجا به دلیل پرهیز از اطاله کلام به ذکر عناوین آن اکتفا می کنیم و
علاقمندان را به خطبه زیبا و خواندنی همام در نهج البلاغه ارجاع می دهیم. معیارهاي استخراج شده
عبارتند از:
عمل صالح – تضییع نکردن آنچه برعهده اوست – کم بودن خطا و لغزش – کار به جا و به موقع شامل »
حضور به موقع در کار – انجام وظیفه اي که بر عهده اوست – نپرداختن به کارهاي خارج از محدوده
وظایف در صورت زیان رساندن به وظایف اصلی – پرهیز از اسراف و زیاده روي در مصرف لوازم کار –
. «.. سخت کوشی و
ه. انواع ارزیابی
٢٠
• نظرخواهی از همکاران و زیردستان:
براي ارزیابی عملکرد کارکنان راههاي زیادي پیشنهاد شده است و همه این راهها مفید و مکمل همدیگر
هستند. در نامه 35 نهج البلاغه به یکی از این روش ها اشاره شده است که شاید یکی از مهمترین راه ها
باشد آنجا که حضرت امیر (ع) می فرماید:
« انما یستدل علی الصالحین بما یجري الله لهم علی السن عباده »
(بدان که افراد شایسته را از طریق آنچه خداوند بر زبان بندگانش جاري می سازد می توان شناخت.)
از این روایت می توان چنین استنباط کرد که آنچه دیگران در مورد یک فرد می گویند، نمی تواند بی
جهت باشد و اینگونه نیست که یک مجموعه اي طبق طرحی از پیش تعیین شده در مورد فردي نظرات
مثبت یا منفی اظهار نمایند لذا نظرات دیگر بندگان خدا (همکاران و زیر دستان) تا حد زیادي می تواند
قرین صحت باشد.
البته خاطر نکته دانان مستحضر است که در اینجا بر اشتهار به خیر و نیکی (لهم) تاکید شده است
نه بر شایعات و اخبار کذب (علیهم) که صرف بر سر زبان افتادن نمی تواند مورد استناد واقع شود.
نیز مورد عنایت و توجه اسلام می باشد و سفارشات زیادي مبنی بر « ارزیابی از خود » همچنین روش
در دست است که این روش شاید در دیدگاه هاي دیگر مدیریتی « حاسبوا قبل ان تحاسبوا »
چندان مورد توجه نباشد ولی در فرهنگ اسلامی این روش از اعتبار و کارایی بالایی برخوردار است.
• ارزیابی غیر ضروري:
در سطور گذشته نوشتیم که امر ارزیابی مسئله اي ضروري و نصب و تعیین فردي بعنوان ارزیاب لازم
است. اما باید دانست که این افراد حوزه اختیارات محدود و معینی دارند و بایستی حریم هایی را
محفوظ نگه دارند.
« اقیلوا ذوي المروءات عثراتهم » : امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید
(از لغزش هاي مردم نیک چشم پوشی کنید.)
پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) نیز در این خصوص می فرماید:
٢١
لا تطلبوا عثرات المؤمنین فان من تتبع عثرات اخیه تتبع الله عثراته و »
« من تتبع الله عثراته یفضحه ولو فی جوف بیته
(لغزش هاي مؤمنین را دنبال نکنید، همانا کسی که به دنبال لغزشهاي برادران دینی خود رود خداوند
لغزش هایش را دنبال می کند و کسی که خداوند لغزش هایش را دنبال کند، آبرویش را خواهد ریخت،
ولو در درون خانه خودش)
ولا تجسسوا ولا یغتب بعضکم » همان گونه که ملاحظه کردید این روایات بر اساس آیه
از تجسس در امور خصوصی افراد نهی فرموده اند و این عمل را موجب عقوبت معرفی می کند. « بعضا
اما روایاتی که بر لزوم ارزیابی و گماردن مامور ارزیاب دلالت دارد، تجسس در اموري را شامل می شود
که مربوط به مسئولیت هاي اجتماعی و سازمانی و حیطه کاري افراد است ولی پیگیري امور شخصی،
امري مذموم و موجب فتنه و سلب آرامش و آسایش می گردد.
• ضرورت محرمانه بودن پرونده ارزیابی
یکی از مسایلی که باید مدیران منابع انسانی به آن توجه داشته باشند، حفظ اسرار زیر دستان است.
افرادي که در پست مدیریت قرار می گیرند از مسایل سري کارکنان مطلع می شوند، این مدیران باید
خطاها و تخلفات افراد را محرمانه تلقی کرده و از افشاي آن خودداري نمایند.
در این باره امیر مؤمنان (ع) می فرماید:
فان فی الناس عیوبا، الوالی احق من سترها، فلاتکشفن عما غاب عنک »
منها، فانما علیک تطهیر ما ظهر لک و الله یحکم علی ما غاب عنک. فاستر
« العورة مااستطعت، یسترالله منک ما تحب ستره من رعیتک
(مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است پس مبادا آنچه بر تو پنهان
است آشکار گردانی و آنچه که هویداست بپوشانی که داوري در آنچه از تو پنهان است با خداي جهان
می باشد. پس هرچه می توانی زشتی ها را بپوشان تا آن را که دوست داري بر رعیت پوشیده ماند،
خداوند بر تو بپوشاند.)
٢٢
همچنین امام زین العابدین (ع) می فرماید:
« من کف عن اعراض المسلمین اقال الله عثرته یوم القیامۀ »
(کسی که آبروي مسلمانان را حفظ نمود، خداوند روز قیامت لغزش هایش را از او دور می گرداند.)
پیامبر اسلام (ص) نیز فرموده اند که:
« الا و من سمع فاحشۀ فافشاها فهو کالذي اتاها »
(بدانید کسی که گناهی راشنید و جایی نقل کرد، مثل کسی است که آن گناه را مرتکب شده است.)
و امام صادق (ع) می فرماید:
من قال فی مؤمن مارات عیناه و سمعت اذناه کان من الذین قال الله (ان »
الذین یحبون ان تشیع الفاحشۀ فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا و
« الاخرة
(کسی که بگوید درباره مؤمنی آنچه را که از گناهان او دیده و یا شنیده است از زمره کسانی است که
خداوند در باره آنان می فرماید: کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مردم با ایمان شیوع پیدا کند،
عذاب دردناکی براي آنها در دنیا و آخرت است.) ادامه دارد.
دیدگاه تفکیکی قرآن کریم به کارآفرینی و مهارتهاي کسب و کار:
جالب است بدانیدکاملترین نظام اقتصادي دربارة کسب و کار اسلام است که بطور مستقیم به
کسب و کار اشاره کرده و آنرا بالاترین ارزش ها در زندگی قلمداد می کند.در قرآن مجید هم
بالاي 90 درصد آیات دربارة زندگی, کار و وظایف انسان در زندگی و دانش اندوزي و فقط 10
درصد آیات دربارة معاد است.
٢٣
به عنوان مثال خداوند متعال در قرآن کریم در سوره مبارکه شرح آیه 8 به صراحت می فرماید: “فاذا
فرغت فانصب” آنچه به صراحت در این آیه مشخص می شود این است که خداوند انسان را دعوت به
فعالیت دوباره بعد از فراغت از کار و تلاش قبلی می نماید.
آلبرت انیشتین در مورد قرآن کریم و ویژگی هاي منحصر به فرد آن می گوید:
(قرآن ، کتاب جبر یا هندسه یا حساب نیست بلکه مجموعه اي از قوانین است که بشر را به
راه راست ، راهی که بزرگترین فلاسفه از تعریف آن عاجزند، هدایت میکند.)
از این رو در موارد زیر به بیان تفکیکی آیات قرآنی در خصوص کارآفرینی می پردازیم:
1. تجلی توحید : تمام هستی و به ویژه انسان، منابع و ابزارهاي تولید و تمامی فعالیت هاي تولیدي
انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندي اند و قرآن، همه آنها را آثار رحمت و فضل خدا می داند و
کارآفرینان نیز تجلی گاه این ویژگی خدایند و هر روز، او دست اندرکار و نو آفرین است.
2. توجه به معاد : تمامی اعمال آدمی در روز واپسین (قیامت)، ارزیابی و محاسبه می شود و حتی می
و این « بر زبان هاي آنها قفل خاموشی می زنیم و دست ها و پاهاي آنها با ما سخن می گویند » : فرماید
مقوله، عنایت ویژه اي به عمل و همچنین رفتارهاي اقتصادي دارد. اموري مانند تولید، توزیع، مصرف،
انگیزه کار، تلاش و فعالیت و در کنار آن، صله رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأکید
. 5؛ سوره مبارکه فاطر، آیه 9 – قرار می دهد. سوره مبارکه مطففین، آیات 1
3. عدالت و دادگري : اصل عدل و دادگري، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن کریم
است. سوره مبارکه آل عمران،آیه 18 ؛ سوره مبارکه نساء، آیه 135 ؛ سوره مبارکه مائده، آیه
. 8؛سوره مبارکه نمل، آیه 90 ؛سوره مبارکه نساء، آیه 58 ؛سوره مبارکه آل عمران، آیه 21
از این منظر، کارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را جهت انجام درست کار و کار درست، در زمان
مطلوب و جایگاه مناسب کار، از خود بروز می دهد.
4. رهبري و مدیریت : در راستاي اصل توحیدحق حاکمیت از آن خدا است،و محوریت
عدالت بر اساس سه مقوله:
٢۴
آبادانی 
کشف استعداد(کارآفرینان) 
انجام کارهاي نیک و پاینده است . 
و این مهم، میسر نمی شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه که خداوند کریم ارسال پیامبران
از کارگاه آفرینش را مثال و شاهد می آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب.
5. ثروت : در آیات متعدد، به طور آشکار یا در ضمن ضرب المثل و قصه،به ثروت توجه شده
. و بیان شده است که حب مال و ثروت، امري فطري است.آل عمران، آیه 14
از این رو، قرآن، کارآفرینان متعددي، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال می زند
که با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به
فعالیت ترغیب کردند و آدمیان را از بطالت و بیکاري رها ساختند.
6. حیات طیبه : قرآن کریم، منشأ حرکت به سوي حیات طیبه را عمل نیک، فعالیت مفید،
مثبت و سازنده در همه زمینه هاي علمی، فرهنگی، اقتصادي، سیاسی و فرهنگی بر می
شمرد. از اختراعات بزرگ تا مجاهدت ها و شهادت ها و از کارهاي بزرگ همچون رسالت
انبیا تا کوچک ترین کارها، مانند کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این
مفهوم گسترده، جمع می باشند.
کارآفرینی در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و السلم:
• در نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، کار کردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است.
از رسول اکرم منقول است که می فرمایند: کسی که از دسترنج خود درآمد داشته باشد و
کسب و کار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است.
پیامبر اکرم(ص)همچنین در ضرب المثلی زیبا دستهاي مردمان را به سه دسته تقسیم می
کنند:
٢۵
« دست بگیر یا سائله » 
« دست بده و کارساز » 
« دست مده یا ممسکه » 
و کارآفرینان را در گروه دست بده و کارساز می داند. از نظر پیامبر صلی الله علیه وآله، از
میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست کارساز و بخشنده است.
با نگاه به ویژگی هاي زیر و مقایسه آن با ویژگی و صفات کارآفرینان که از بزرگان علم
کارآفرینی و مکاتب علمی کارآفرینی جهان عنوان شده است،نزدیکی بیش از پیش نگاه
مدرن کارآفرینی امروز به افق تعالی قرآن کریم و بزرگان دینی تبیین می گردد.
1. استواري
2. استحکام
3. تداوم
4. شکست ناپذیري
5. خلق فرصت ها
6. استقبال از خطرها
7. خرج سرمایه فکري و مادي
8. رابطه دوستانه و سود رسان با اطرافیان
9. صداقت حرفه اي
10 . عدم طمع ورزي
11 . خلاقیت و نوآوري
12 . عبور از ناشناخته ها و خلق همه چیز از هیچ
٢۶
13 . سود رسانی به دیگران
14 . جستجو گري و کسب اطلاعات
رهنمود هاي 10 گانه کارآفرینی با الهام از سیره رسول اکرم(ص):
در اینجا 10 صفت برجسته کارآفرینان را با نگاه به افق دید پیامبر اکرم(ص) بررسی می کنیم:
1. ضرورت آموختن یک کار و پیشه:
خداوند بنده اي را دوست دارد که کار و پیشه اي را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بی نیاز »
.« گشته، از کابوس هراس انگیز فقر، رهایی یابد
2. زمان شناسی:
. بحارالانوار، ج 77 ، ص 165 .« کسب و کار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است »
3. سستی گریزي:
پیامبر رحمت(ص) در زمزمه اي به درگاه خداوند متعال دست به دعا بر می دارد و می فرماید:
پروردگارا از کسالت و سستی به تو پناه می برم و در حدیثی می فرماید:
« خداوند، انسان بیکار و بی تحرك در کارهاي دنیا و آخرت را دشمن می دارد » »
4. تداوم و استواري:
ویژگی هاي فاخر کارآفرینان، استواري، استحکام، تدوام و شکست ناپذیري است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این خصوص نیز می فرمایند:
هر کسی از شما که کاري را انجام می دهد، باید آن را با استواري، استحکام و مداومت به »
« سرانجام برساند
« بافضیلت ترین کارها، بادوام ترین آنهاست؛ ولو اندك باشد »
٢٧
5. سودرسانی
از ویژگی هاي کارآفرینان، خلق فرصت ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه فکري و مادي،
و سپس ترك آن براي دیگران و ایجاد « هیچ » از « همه چیز » عبور از ناشناخته ها و خلق
فرصتی دیگر است و این خلق و واگذاري، در چرخه تداوم قرار می گیرد و نتیجه آن،
سودرسانی به دیگران است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید:
.« بهترین مردم، کسی است که براي مردم، سودمندتر باشد »
6. کسب دانش و مهارت لازم
حالت جست وجوگري و کسب اطلاعات، از ویژگی هاي کارآفرینان است که کارهاي خود را بر
اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام می دهند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله، در این باره
می فرماید:
اي پسر مسعود! هر گاه تصمیم به کاري گرفتی، آن را از روي علم و عقل انجام بده و از این که »
.« بدون اندیشه و علم، اقدام به کاري کنی، پرهیز کن
7. رابطه دوستانه و صحیح
از ویژگی هاي کارآفرینان، رابطه آنان با اطرافیان خود در محیط کار است که اغلب، دوستانه،
غیررسمی و سودرسان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره فعالیت هاي مختلف می
فرماید:
در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران »
.« و فریب آنها.روابط، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد
8. صداقت حرفه اي
٢٨
ویژگی دیگر کارآفرینان، صداقت حرفه اي و عدم طمع ورزي است. این مسئله، هم در اعتماد
به کارآفرین و هم در تداوم همکاري با او، موءثر است. پیامبر صلی الله علیه وآله در این باره
می فرماید:
هر گاه فردي براي یک کار مشخص، فرد دیگري را به فعالیت فرا خواند، »
و نیز می فرماید: « باید حقوق او را به طور کامل بپردازد
.« هر کس فردي را به فعالیت فرا می خواند، پیش از کار، او را از اجرتش آگاه سازد »
9. پشت کار و خلاقیت
کارآفرین، علاوه بر تصمیم گیري صحیح، مناسب و دقیق، فردي است که داراي ایده و فکر
جدید باشد و در حوزه اي وسیع، از خلاقیت و پشت کار برخوردار باشد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، جدیت و پشت کار را ستایش می کند و می فرماید:
هر کس به دنبال کاري رود و در آن، پشت کار به خرج دهد، »
.« یقیناً به نتیجه می رسد
10 . احتکارگریزي و مولد بودن
کارآفرین نوآور، همیشه در حال خلق و ایجاد است و به کم قناعت نکرده، زیاد را هم انباشته
نمی کند و در عین حال، فردي احتکارگریز و در حال حرکت است.
دارا بودن و بی » : پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، ضمن ستایش بی نیازي و غنا می فرماید
« نیازي، بهترین یاور انسان بر حفظ تقواست
« از احتکار بپرهیزید »: و تأکید می فرماید که
کارآفرینی در سیره اهل بیت(ع) :
انواع ویژگی هاي یک کارآفرین از دیدگاه امام علی(ع): 
٢٩
• ویژگی هاي روحی:
فرصت شناس, ریسک پذیر, وقت شناس, تشویق گریز, روش مند
• ویژگی هاي روانی:
• سخت کوش, مداومت برکار, خوداتکایی, کمال جو, مردم گرا
• ویژگی هاي اقتصادي:
• احتکارگریزي, میانه رو, ابزار شناس
• ویژگی هاي جسمی:
• سستی گریز, سحرخیز, پرکار, کوشا و پرتلاش
انواع ویژگی هاي یک کارآفرین از دیدگاه امام صادق (ع): 
قائل اهمیت به سه مقوله کار و بخشش, دانش و مناظره ارزشی بودند.
• به زمین و مزرعه باغ اهمیت می دادند.
• اولین بانک بدون ربا را ایشان راه اندازي نمودند.
• و به کشاورزان کمک مالی اعطا می نمودند.
انواع ویژگی هاي یک کارآفرین از دیدگاه امام موسی کاظم (ع): 
• بخشش و مردم داري از ویژگی هاي ایشان بود, بیمه مزارع آسیب دیده و ایجاد بانک
اطلاعاتی از فقرا بعد از امام علی(ع) از دستاوردهاي ایشان بود.
٣٠
پس در نتیجه باید گفت که کارآفرینی یعنی :
• شیوه زندگی
• فرآیند ایجاد ثروت
• فرآیند تخریب خلاق
• فراتر از شغل و حرفه
• بهره مندي از فرصتها
• خلق سازمانها و بنگاه هاي جدید
• توسعه موقعیت ها و اقدامات نوآورانه
و تمام این ویژگی ها در نگاه تعالی و متبرك قرآن کریم و در سخنان ژرف و عمیق پیشوایان
دینی از ویژگی هاي انسان هاي نمونه و برگزیده عالم است که می توانند با تفکر و عملکرد خود
علاوه بر کسب ثروت فراوان و اصلاح دنیاي مادي خویش،دنیاي معنوي خود را نیز آباد نمایند.