کارآفرینی و اخلاق اسلامی

بروكار مي كن مگو چيست كار
كه سرمايه جاوداني است كار
(بهار)
كارآفريني و اخلاق اسلامي
دكتر جعفر هزار جريبي*
88/9/ تاريخ دريافت: 28
89/3/ تاريخ پذيرش: 24
چكيده
در اين مقاله به كارآفريني از منظر آموزه هاي اسلامي پرداخته شده است. همان
گونه كه اخلاق و ارزشهاي ديني براي تمام رفتارهاي اجتماعي و عبادي خط مشي
تعيين كرده است، براي كار و تلاش و توسعه يافتگي در جامعه انساني نيز تأكيد
مضاعفي دارد. در آموزه هاي قرآني پروردگار، براي انسان، كار و تلاش را مقرر داشته
است.
* دانشيار جامعه شناسي دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه علامه طباطبايي
Email: jafar_hezar@yahoo.com
Archive of SID
www.SID.ir
2 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
سؤال هاي اصلي اين مقاله شامل جايگاه و موقعيت كارآفريني در مباني ديني،
اعتقادي و همچنين چرايي و چگونگي دعوت به كار و كوشش در آموزه هاي
اسلامي است.
روش بررسي، تتبع نظري و استنادي با استفاده از منابع معتبر اسلامي است و
يافته هاي پژوهش با رويكردهاي كارآفريني برپايه آموزه هاي اسلامي در قرآن كريم و
سيره معصومين (ع) بدست آمده است.
نتيجه پژوهش نشان مي دهد كه صفت و خصوصيات كارآفريني در رفتار
هريك از انسان ها مي تواند تجلي پيدا كند و اخلاق اسلامي در ايجاد كارآفريني مؤثر
است. از اين نظر تفاوتي بين افراد نيست، اما اراده فردي، تلاش زياد، خوداتكايي، عدم
وابستگي به ديگران و كرامت انساني، مبناي اين تعالي و پيشرفت است. براين اساس
كوشش و تلاش هر يك از افراد در دنيا، سازنده آخرت وي خواهد بود.
واژگان كليدي: كارآفريني، اخلاق، اسلام، كار و تلاش، قرآن، سيره معصومين(ع)
مقدمه
اسلام دين كار، تلاش و آيين عمل و كوشش است و همه انسان ها را براي تامين
معاش و زندگي با عزت و شرافت دعوت مي كند. سخت كوشي و مقاومت در برابر
سختي ها از آموزه هاي اساسي اسلام است و اهتمام به كار و تلاش از ديدگاه اسلام نوعي
عبادت است، همان گونه كه روح و جسم وي را تقويت مي كند. اسلام براي كارهاي
توليدي به ويژه كشاورزي، دامداري و كارهاي تجاري اهميت قائل است و از بيكاري،
تنبلي و تن آساني نهي كرده است.
به عقيده متفكر انديشمند، اقبال لاهورى، نقص در تفكر مسلمين است. ارزش هاى »
اسلام همگى حامى كار و تلاش و كسب ثروت و قدرت مسلمين هستند. اما اين
نگرش هاى غلط مسلمين است كه سبب شده است آن ها نتوانند به قدرت دست يابند. به
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 3
نظر مى رسد برداشت هاى غلط و ديدگاه نادرست ما نسبت به اين ارزش ها سبب فاصله
( سعيدي كيا، 255:1384 ) .« بسيار زياد بين كارآفرينى و فرهنگ عمومى شده است
اسلام همواره بشر را متوجه اين نكته مى كند كه هر چه هست عمل است.
سرنوشت انسان را عمل او تعيين مي كند. اين يك طرز تفكر واقع بينانه، منطقى و منطبق
با قوانين طبيعت است. قرآن كريم راجع به عمل، بسيار تأكيد دارد و با تعبير رسا و
براى بشر جز آنچه كه كوشش كرده است هيچ چيز » : زيبايى در اين خصوص مى فرمايد
.( وجود ندارد (نجم: 39
آموزه هاي ديني مورد بحث در حوزه كار آفريني هيچ گاه اين موضوع را به ذهن
متبادر نمي كند كه رابطه كار و تلاش با اخلاق ديني يك رابطه دنياگرايانه است ،بلكه
وارد شدن به مباحث زندگي و برنامه ريزي براي هر فرد در زندگي مادي هم مورد توجه
دين اسلام است و دنيا پلي است بسوي آخرت ،و براي زندگي در دنيا به همه منابع و
ضروريات زيستن پرداخته شده است. اين به معناي دنياگرايي دين و يا به اصطلاح
برخي روشنفكران به عرفي شدن دين تعبير نمي شود بلكه قداست دين از جامعيتي
برخوردار است كه از كوچكترين عناصر حيات انساني غافل نبوده است و هدف آن
توقف انسان در عناصر مادي و توسعه گرايي آن نيست؛ بلكه هدف، ارتقاي انسانيت
انسان است، كه اگر نسخه اي براي معيشت او پيچيده نشود و فرايند زندگي وي تبيين
نشود، ممكن است بخش مادي زندگي به اهداف عاليه بشريت كه همانا روح قدسي دين
است لطمه وارد كند. در حديث آمده كه آن چنان براي دنيا تلاش كنيد كه گويي صدها
سال خواهيد زيست و آن چنان به فكر آخرت باشيد كه گويي فردا از دنيا خواهيد رفت.
پس مي توان گفت كه دين اسلام دين يك جانبه و تك بعدي نيست و به جنبه هاي
مختلف زيست بشر توجه كرده است.اما شايان ذكر است كه اين جنبه ها در عرض هم به
حساب نيامده اند، بلكه در طول هم فرض شده اند و زندگي اين دنيايي مقدمه اي براي
حيات جاويد به حساب مي آيد.
Archive of SID
www.SID.ir
4 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
براين اساس انسان مومن به تمام معنا مي تواند يك كارآفرين باشد، و به موفقيت و
كاميابي دنيا و آخرت دست يابد. ازنظر فرهنگ اسلامي، كارآفرين فرد تلاشگري است كه
با اتكاء به نفس و توكل به خداوند مي تواند در جهت منافع فردي و اجتماعي گام بردارد.
همچنين با بهره گيري از خلاقيت و نوآوري مبتني بر وجدان كاري و انضباط اجتماعي،
به تغيير و تحول و توسعه بپردازد. البته پر واضح است كه كارآفريني نياز به زيرساختهاي
ويژه اي دارد كه تا آن ها فراهم نباشند نمي توان توقع كارافريني داشت.به قول حافظ:
”فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد ديگران هم بكنند آن چه مسيحا مي كرد“
كار تجارت اقتصادي پيامبر اسلام (ص)، حضرت خديجه(س) و تلاشهاي طاقت
فرساي حضرت علي (ع) در حفر قنات و ايجاد نخلستان ها در اطراف شهر مدينه
مصداق هايي براي ايجاد اشتغال و توسعه اقتصادي به شمار مي رود.
در آموزه هاي اسلامي مراحلي از عزت نفس، مرهون تلاش و كوشش انسان است و
اين مساعي موجب سربلندي فرد مي شود، به وي مي آموزد كه به ديگران وابسته نشود و
دست گدايي به سوي اين و آن دراز نكند و با كار و حرفه خود استقلال نظر و عمل پيدا
كند و در همين راستا امام علي (ع) در سخني به فرزند خود امام حسن (ع) تاكيد مي كند
كه، اگر مي خواهي آزاد باشي، مانند بندگان و غلامان زحمت بكش و كاركن، اميد و
آرزوي خود را از مال ساير افراد قطع كن. هرگز چشم طمع به مال، ثروت و اندوخته
ديگران نداشته باش. اگر كار و كسبي به تو پيشنهاد شد، نگو اين كار كسر شأن من است
و درجه و مقام مرا در جامعه پايين مي آورد، زيرا هيچ چيز به اندازه اينكه انسان از ديگران
توقع و تقاضا داشته باشد و استمداد كند، او را پست، حقير و خوار نمي كند. تو تا وقتي
از ديگران بي نياز باشي و چشم طمع به مال كسي ندوزي و از فردي هديه نخواهي، از
.(277-278 : امامي، 1373 ) «. همه بلند مرتبه تر خواهي بود
افراد، غرق نعمتهاي خداوندي هستند، ولي به راحتي به عمق اين نعمت پي
نمي برند. يكي از اين نعمتها، كار و تلاش است. گرچه اين نعمت همراه با سختي و
مشقت است و قدر و منزلت آن به خوبي احساس نمي شود. برخي نيز با بهانه تراشي از
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 5
كار و تلاش گريزانند، در حالي كه اگر انسان ها در زندگي خود از گوهر كار بي بهره
بودند و همه نعمت ها بدون كمترين تلاشي در اختيارشان قرار مي گرفت، زندگي آنان بي
روح و نشاط بود و به تدريج انگيزه زندگي از آن ها گرفته مي شد. امام صادق (ع)
مي فرمايد، اگر تمام نيازمندي هاي مردم [بدون كار و تلاش] تامين مي شد، هرگز زندگي
.(54-55 : آنان گوارا نمي شد و لذت آن را در نمي يافتند. (اسحاقي، 1389
به بركت كار و تلاش درخت زندگي آدمي از ميوه هاي شادابي و سرسبزي بارور و
در نتيجه، روح و جسم از ضعف و ناراحتي پاك مي شود. امام صادق (ع) مي فرمايند:
منزه است خدايي كه رزق و روزي را مقدر فرموده است و آن را چنان نبخشيد، بلكه
بايستي به دست آيد. چرا كه اگر رزق انسان ها بدون تلاش آن ها در يك جا گرد آمده
بود، مردم به دليل بي كاري، سخت دچار سرمستي نعمت مي شدند و در نتيجه، فساد
افزايش مي يافت و كردارهاي زشت به ظهور مي رسيد.(همان: 55 ). بنابراين اساساً
كارآفريني براي فرد و جامعه از منظر آموزه هاي اسلامي مايه سلامت روح و نفس است و
همچنين از آسيب هاي اجتماعي و كجروي جلوگيري مي كند و سعادت دنيا و آخرت
آنان را تضمين مي كند. مي توان گفت كه كاملترين نظام اقتصادي دربارة كسب و كار،
اسلام است كه بطور مستقيم به كسب و كار اشاره كرده و آنرا بالاترين ارزش ها در
زندگي قلمداد مي كند. از حضرت رسول(ص) درباره بيكاري روايت شده است كه عامل
پوچ گرايي, خطاپذيري, دوري از خدا, انگيزه گناه و كجروي است. مي گويند آدم بيكار،
بيمار است و آدم بيمار، بي عار و انسان بي عار، پرآزار و آدم پرآزار، سربار و شخص
سربار، ديگر آزار است.
در قرآن كسب و كار و كارآفريني با عناوين مختلفي در بيش از 30 سوره و حدود
( 50 آيه توصيه و تشويق شده است (خنيفر، 3:1386
Archive of SID
www.SID.ir
6 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
پيشينه پژوهش
از عمر بحث كارآفريني در ايران حدود يك دهه مي گذرد كه مي توان اين بحث را
بحثي نوظهور ناميده كه تا رسيدن به سرمنزل مقصود راه درازي در پيش رو دارد. در اين
دوره، پژوهش هاي حوزه كارآفريني بيشتر متمركز بر حوزه هاي مديريت، مالي، اقتصاد و
روانشناسي بوده، و در بخش مذهبي به جز بخشي از چند اثر زير كار چنداني انجام نشده
است.
– كتاب كار آفريني در نظام ارزشي اثر دكتر حسين خنيفر كه در سال 1386 در قم
به چاپ رسيده است.
– مقاله بررسي آثار باورهاي مذهبي بر گرايش به راه اندازي يك كسب و كار
جديد كه توسط آقايان امير حسين ملكي، آرين قلي پورو دكتر عابدي جعفري در شماره
3 مجله توسعه كارآفريني دانشگاه تهران به چاپ رسيده است.
– كتاب اصول و مباني كارآفريني اثر آقاي مهندس مهدي سعيدي كيا كه در سال
84 به چاپ رسيده است.
اما در حوزه اخلاق و كار آفريني مي توان گفت كه مقاله حاضر جز اولين كارهاي
مستقل به حساب مي آيد.
طرح مسأله
فرهنگ كارآفريني، مجموعه ارزش ها، نگرش ها، هنجارها و رفتارهايي است كه
هويت افراد كارآفرين را تشكيل مي دهد. افراد كارآفرين و خلاق سعي مي كنند با نوع
متمايز نگاه شان به پديده هاي اطراف و شيوه متفاوت رفتارشان در مواجه با پديده هاي
پيرامون خود، دست به فعاليت هاي كارآفرينانه زنند و محصول و خدمت جديدي به
جامعه ارائه كنند.
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 7
كارآفريني موتور محركه توسعه اقتصادي و اجتماعي و ايجاد كننده ثروت ها و
ارزش ها است، و كارآفرين كسي است كه داراي قدرت درك بالا و توان شناسايي
فرصت ها را دارد، و مي تواند در جامعه از طريق پرورش ايده و تبديل فكر خود به يك
محصول جديد اقدام به ارزش آفريني كند. اين ارزش مي تواند يك ارزش اقتصادي،
.(17 : سياسي، اجتماعي و حتي فرهنگي باشد (هزار جريبي، 1387
اما اين سؤال مطرح است كه فرهنگ غالب بر يك محيط خلاق داراي چه
ويژگيهاي ارزشي است؟ كدام ارزشها و هنجارها توسعه كارآفريني را در جامعه تقويت
مي كند؟ و چگونه فرهنگ كارآفريني در جامعه نهادينه مي شود؟
كارآفريني چه جايگاهي در مباني ديني و اعتقادي دارد؟ آيا دين اسلام مردم را به
كار و كوشش و تلاش دعوت كرده است؟ در اين مقاله سعي شده است به اين سوالات
بر اساس مستندات مرتبط با حوزه اعتقادات و باورهاي اسلامي پرداخته شود.
روش تحقيق
در اين مقاله از روش تتبع نظري و استنادي استفاده شده است. براين اساس كليه
مستندات و مدارك معتبر مرتبط با آموزه هاي اسلامي كارآفريني و رويكردهاي قرآن كريم،
سنت پيامبر اسلام (ص) و ائمه طاهرين (ع) و ساير منابع موثق روايي كه براي تبيين
كارآفريني محوريت داشته، مورد بهره برداري قرار گرفته است. با توجه به اينكه يافته هاي
اين پژوهش در واقع بنيان هاي نظري هستند، در ساختار مقاله تحت عنوان رويكردهاي
كارآفريني در آموزه هاي اسلامي مطرح شده اند.
مفاهيم كارآفريني
در مطالعات و تحقيقات كارآفريني، كارآفرين بودن به معناي درهم آميختن
ويژگيهاي شخصي، ابزار مالي و منابع موجود در محيط كار است. محققان علوم انساني
Archive of SID
www.SID.ir
8 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
معتقدند بسياري از ويژگيهاي شخصي را مي توان پرورش داد و به كمك آن در كسب و
كار به موفيقت دست يافت. كارآفرين بودن يعني، توانا بودن در كشف و ارزيابي
فرصت ها، جمع آوري منابع لازم و عمل كردن به گونه اي كه در فعاليت هاي خود از
صفت رهبري برخوردار باشد و به طور حساب شده و معتدل ريسك كند، و از دست
زدن به كارهاي بزرگ لذت مي برد، ولي هيچ گاه بي گُدار به آب نمي زند. اغلب مطالعات
مربوط به كارآفريني، ويژگي هاي شخصيتي كارآفرين را با مفاهيمي مانند؛ مركز كنترل
دروني، استقلال طلبي، نياز به كاميابي، مخاطره پذيري، آينده نگري، خلاقيت، نوآوري،
خوش بيني، تحمل ابهام، تحمل شكست و توانايي ساخت تيم هاي كاري به شرح زير
.(170-173: تبيين مي كنند (هزارجريبي، 1387
كنترل دروني: نگراني مهمي كه اكثر مردم هنگام تشكيل يك فعاليت كارآفرينانه نوپا
با آن مواجه مي شوند اين است كه آيا انگيزه و توان لازم را نه تنها براي شكل دادن اوليه
سازمان جديد، بلكه براي اداره و رشد آن دارا هستند يا خير؟ افراد با مركز كنترل بيروني
معتقدند كه وقايع بيروني كه خارج از كنترل آن هاست، سرنوشت شان را تعيين مي كند. به
عبارت ديگر، كارآفرينان موفق به خود ايمان دارند و موفقيت يا شكست را به سرنوشت،
اقبال يا نيروهاي مشابه نسبت نمي دهند.
استقلال طلبي: رييس خود بودن يكي از قوي ترين نيازهاي فرد كارآفرين است. او
مي خواهد كارها را به شيوه خود و براي خود انجام دهد و كاركردن براي ديگران براي او
سخت است. در واقع نياز به استقلال، عاملي است كه باعث رسيدن كارآفرينان به اهداف
و روياهاي خود مي شود.
نياز به كاميابي: كارآفرينان با انگيزه و مهارت خود دست به رقابت مي زنند و سعي
مي كنند از عهده كاري كه روي آن وقت و انرژي خود را متمركز كرده اند به درستي
برآيند. تمايل به انجام كار در استانداردهاي مالي جهت پيشي گرفتن از رقبا را دارند و
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 9
حتي مي كوشند كه استاندارها را خود تعيين كنند. زيرا افرادي كه استانداردها را در هر
حرفه اي تعيين مي كنند، هميشه بر بازار حاكم و مسلط هستند.
مخاطره پذيري: از ويژگي هاي بارز كارآفرينان خطر كردن و ريسك پذيري است.
خطري كه ممكن است مالي، رواني و حتي اجتماعي باشد. البته برخلاف مردم عادي،
كارآفرين خطر بي حساب نمي كند.
آينده نگري: كارآفرينان مي دانند به كجا مي خواهند بروند. آن ها تصور و ديدگاهي
از آينده سازمان خود دارند. البته بسياري اوقات اين تصور از ابتدا وجود ندارد و در طي
زمان شكل مي گيرد.
خلاقيت و نوآوري: خلاقيت اغلب قرار دادن چيزهاي قديمي در كنار يكديگر براي
راه هاي جديد و حذف زوايد نظر و خلق چيزي ساده تر و بهتر است. نوآوري توانايي به
كار بردن راه حل هاي خلاق براي مسائل، مشكلات و فرصت ها است. به تعبيري ديگر
نوآوري، عملي ساختن محصول يا خدمت از ايده اي خلاق است. كارآفريني نتيجه
فرآيند سازمان يافته و منظمي است كه خلاقيت و نوآوري را به نيازمندي ها و فرصت ها در
بازار پيوند مي دهد.
خوش بيني: كارآفرينان اغلب با مشكلاتي رو به رو مي شود و ممكن است كه در
ادامه كار خود دچار ترديد و تزلزل شوند، ولي در طول اين دوره آنان با اعتمادي كه به
خود دارند در حل اين مشكل تلاش مي كنند. اين حس باعث مي شود كه ديگران نسبت
به خلاقيت و نوآوري خوش بين باشند و حس اطمينان، در گروه پديد آيد.
تحمل ابهام: قدرت تحمل ابهام يعني پذيرفتن عدم قطعيت به عنوان بخشي از
زندگي. كارآفرينان بدون اينكه احساس تهديد يا ناراحتي كنند، قادرند به طور اثربخش با
شرايط و اطلاعات مبهم، ناقص، غيرقطعي، سازمان نيافته و غير شفاف رو به رو شوند و
ضمن رفع ابهامات، آن ها را به نفع خود تغيير دهند.
Archive of SID
www.SID.ir
10 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
تحمل شكست: براي كارآفرينان، شكست يك تجربه جديد است. اشتباه و تكرار
آزمايش، انسان را به موفقيت هاي بزرگ نزديك تر مي كند. فرد كارآفرين، با واقع بيني
شكست را تحمل مي كند، نااميد، دلسرد و افسرده نمي شود. اغلب كارآفرينان معتقدند كه
از شكست هاي خود بيشتر از موفقيت هاي خود درس آموخته اند.
توانايي ساخت تيم هاي كاري: ميل به استقلال، رغبت كارآفرين را نسبت به ايجاد
ساختار كار گروهي مسدود نمي كند. بسياري از كارآفرينان توانايي بالايي دارند، آن ها
مي توانند انگيزه تيم را به شدت قوي كرده و رشد دهند تا افراد تيم بتوانند افكار خود را
توسعه دهند.
رويكردهاي كارآفريني در آموزه هاي اسلامي
الف: كارآفريني در قرآن كريم
قرآن كه اساسي ترين منبع دين اسلام است، محور همه ارزش ها را روي معرفت و
ايمان و كار قرار داده است (جعفري، 50:1376 ) ، آيات قرآن درباره كار و كوشش در
قلمرو حيات به قدري فراوان و متنوع است كه با كمال صراحت مي توان گفت: اسلام
دين كار و كوشش است(منبع قبلي و فلاح 28:1389 ). در اين بخش به آموزه هاي قرآن
در ارتباط با كار و كوشش و بطور كلي كارآفريني پرداخته مي شود.
گروه اول: كار، نتيجه حيات آدمي
آياتي كه كار را نتيجه حيات آدمي مي داند، مانند:
و ان ليس للانسان الا ما سعي و ان سعيه سوف يري؛ و براي انسان جز كار » ( الف
.( نجم: 39 ) « و كوششي كه انجام داده است، نمي ماند و قطعا كوشش او ديده خواهد شد
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 11
ان الساعه آتيه اكاد اخفيها لتجزي كل نفس بما تسعي؛ قطعا روز قيامت خواهد » ( ب
آمد و من آن را مخفي مي دارم، تا به هر كسي در برابر كوششي كه كرده است، پاداش
.( طه: 15 ) « داده شود
ان هذا كان لكم جزاء و كان سعيكم مشكورا؛ اين نعمت هاي ابدي براي شما » ( ج
.( انسان: 22 ) « پاداشي است و كوشش شما مورد شكر است
يوم يتذكر الانسان ما سعي؛ روز قيامت روزي است كه انسان كوشش هاي خود » ( د
.( نازعات: 35 ) « را به ياد مي آورد
از اين گروه آيات به خوبي روشن مي شود كه محاسبه ابدي درباره شخصيت آدمي
روي كار و كوششي است كه به خود او مربوط است. به عبارت ديگر، ملاك شايستگي و
ناشايستگي شخصيت در عالم بقا، كاري است كه انسان در دنيا انجام داده است. اگر سعي
و عملي در راه سعادت فردي و اجتماعي انجام داده است، اين شخصيت شايسته لقاء الله
و رضوان الله است و اگر سعي و عمل او در راه هوي و هوس و تخريب خود و اجتماع
الذين » : بوده است، سرانجامي جز سقوط در عذاب و فراق الهي ندارد. اينان كسانياند كه
ضل سعيهم في الحياه؛ كوشش و عمل آنان در اين زندگاني پست، گمراه و نابود
كهف: 104 ) از همين گروه اند آياتي كه لزوم هدف گيري انساني را در سعي و ) «. مي گردد
فمن يعمل من الصالحات و هو مومن فلا كفران لسعيه؛ » : عمل، گوشزد مي نمايد. مانند
هركس كه اعمال صالحه انجام بدهد، در حالي كه داراي ايمان است، كوشش او پوشيده
.( انبياء: 94 ) « نخواهد گشت
گروه دوم: رابطه ايمان و عمل در نتيجه بخشي
آياتي كه نتيجه بخش بودن ايمان را مشروط به عمل و نتيجه بخش بودن عمل را
مشروط به ايمان قرار داده است. مانند:
Archive of SID
www.SID.ir
12 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
ان الذين آمنوا و الذين هادوا و النصاري و الصابيين من آمن بالله؛ كساني كه » ( الف
ايمان به خدا و روز قيامت آورده و عمل صالح انجام ميدهند، پاداش آنان در نزد
.( بقره: 62 ) « پروردگارشان مي باشد
من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مومن فلنحيينه حياه طيبه؛ هركه از مرد و » ( ب
يا زن عمل صالح انجام بدهد در حالي كه داراي ايمان است، او را با حيات پاكيزه اي
.( نحل: 97 ) « زندگي مي بخشيم
در قرآن مجيد بيش از شصت آيه در اين مورد آمده است كه ايمان مقرون با عمل
را مطرح نموده، وصول به امتياز هريك را مشروط به ديگري معرفي مي نمايد (جعفري،
.(20-23 :1376
گروه سوم: نظارت الهي برعمل
آياتي در قرآن هست كه به دليل اهميت عمل، آن را مورد نظاره الهي معرفي
مي كنند، مانند:
آل ) « و وفيت كل نفس ما؛ و او به كاري كه انجام مي دهند، داناتر است » ( الف
.( عمران: 25 و زمر: 70
« ان الله بما تعملون بصير؛ قطعا خداوند به كاري كه انجام مي دهيد، بينا است » ( ب
.( (بقره: 110 و 237
آل ) « و الله شهيد علي ما تعملون؛ و خداوند گواه كاري است كه انجام مي دهيد » ( ج
.( عمران: 98
.( علق: 14 ) .« الم يعلم بان الله يري؛ آيا نمي داند كه خدا مي بيند » ( د
و ما تكون في شان و ما تتلوا منه؛ و عملي را انجام نمي دهيد مگر اينكه ما بر » ( ه
.( يونس: 61 ) « شما شاهد مي باشيم
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 13
هيچ عاملي براي رشد انسان نيرومندتر از آن نيست كه بداند همه رفتار او زير نظر
خداوند است و هركاري كه مي كند و سخني كه مي گويد و انديشه اي كه در ذهنش دارد،
ثبت و ضبط شده، سرنوشت آينده او را تشكيل مي دهد. كسي كه به چنين اصلي باور
دارد، كمترين دست درازي به حقوق ديگران نمي كند، هرگز دروغ بر زبانش جاري
نمي شود، سخني به زيان ديگران نمي گويد و انديشه خود را از گرايش به پليدي ها مصون
مي دارد.
در قرآن مجيد هشتاد آيه به اين موضوع تاكيد مي كند كه خداوند متعال همه اعمال
انساني را مي بيند و مي داند. هيچ يك از مكتب هاي اصلاحي بشري اين عامل نيرومند را
ندارد! فقط اديان برحق، به ويژه دين اسلام است كه به پذيرش آن تاكيد مي نمايد. آگاهي
به اين كه خداوند متعال همه حركات و شئون انساني را مي داند، لازمه معرفتي والا درباره
خداوند است كه موجوديت انسان را از آنِ خدا م يداند. از اين رو، اين عامل در آيه اي از
قل ان صلاتي و نسكي و محياي و مماتي لله رب العالمين؛ » : قرآن چنين نمودار مي شود
بگو به آنان نماز من و اعمال من و حيات و ممات من از آن خداوندي است كه پرورنده
.( انعام: 162 ) « عالميان است
آن كس كه معتقد به اين اصل كمال بخش است و خود را همه جانبه وابسته به آن
مبدا برين مي داند، احساس كدامين قدرت، او را به سركشي مي كشاند؟
انساني كه به اين اصل باور دارد، چگونه مي تواند انساني صميمي نباشد؟ و چگونه
مي تواند خود و ديگران را با خودخواهي هايش بفريبد؟ معتقد بدين اصل حيات بخش،
هرگز احساس پستي نمي كند و به بيماري “خود بزرگ بيني” هم مبتلا نمي شود.
آنان كه اين اصل را نمي پذيرند، بايد براي انتقاد و مبارزه با اصل تنازع در بقا كه
همه رسالت هاي انساني و همه ارزش هاي انسان را به چشم خرافات و موهومات
مي نگرد، پاسخي قانع كننده بيابند و خود مي دانند كه هرگز به چنين پاسخي دست
نخواهند يافت.
Archive of SID
www.SID.ir
14 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
گروه چهارم: رابطه كار و كوشش با مراحل رشد و درجات آن
اين گروه، شامل آياتي است كه ملاك مراحل و درجات رشد را كار و كوشش
و لكل درجات مما عملو؛ و براي هركس با عملي كه انجام » : معرفي مي نمايد. از آن جمله
.( انعام: 132 ) « مي دهد، درجاتي است
اين گروه هم عظمت كار و كوشش را بالا مي برد و ملاك رشد آدمي را مجرد
معرفت بيان نمي كند. بانظر به آيات ديگر كه ايمان و معرفت را نيز ملاك رشد معرفي
يا ايها الذين آمنوا اذا قيل لكم تفسحوا في المجالس؛ خداوند درجات » : مي نمايد، مانند
( مجادله: 11 ) «. كساني از شما كه ايمان آورده و دانش به آنان داده شده است، بالا مي برد
روشن مي شود كه رشد و كمال سه عنصر دارد: معرفت، ايمان، عمل (جعفري ايضا
.( فلاح: 31
گروه پنجم: تاثير ايمان و عمل صالح در افزايش علم و روشنايي
بعضي از آيات قرآن مجيد بيان مي كنند كه: ايمان و عمل صالح موجب افزايش علم
و روشنايي انسان مي باشد. از آن جمله:
ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات يهديهم ربهم بايمانهم؛ آنان كه ايمان آورده » ( الف
« و عمل صالح انجام مي دهند، پروردگارشان آنان را با ايماني كه دارند هدايت مي نمايد
.( (يونس: 9
رسولا يتلوا عليكم آيات الله مبينات ليخرج الذين آمنوا؛ تا آنان را كه ايمان » ( ب
آورده و عمل صالح انجام داده اند، از تاريكي بيرون آورده به سوي نور رهسپارشان
.( طلاق: 11 ) « سازد
يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الي اجل مسمي فاكتبوه؛ و براي خدا تقوا » ( ج
.( بقره: 282 ) « بورزيد و خداوند شما را تعليم مي دهد و خداوند به همه چيز داناست
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 15
در اين گروه از آيات يكي از اساسي ترين مسائل مربوط به انسان و كار مطرح شده
است. اين مسئله عبارت است از اينكه عمل صحيح و هدف دار عامل افزايش معرفت
.(28- است(همان: 29
گروه ششم: محبت؛ زاييده ايمان و عمل صالح
اين گروه، آياتي است كه محبت را زاييده ايمان و عمل صالح گوشزد مي كند، مانند:
ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا؛ براي آنان كه ايمان آوردند و »
.( مريم: 69 ) « اعمال صالح انجام دهند، خداوند محبتي قرار خواهد داد
گروه هفتم : زمينه آفرينش انسان، تلاش جدي و نهايي
بعضي از آيات قرآني، زمينه آفرينش انسان را تلاش جدي و نهايي معرفي مي كنند.
مانند:
لقد خلقنا الانسان في كبد؛ به طور قطع ما انسان را در زمينه تلاش و » ( الف
.( گلاويزي در كار آفريده ايم (بلد: 4
يا ايها الانسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه؛ اي انسان تو در حال » ( ب
.( كوشش حياتي به ديدار خداوندي رهسپار مي شوي (انشقاق: 6
در اين نوع از آيات، كار و كوشش، هم زمينه آفرينش آدمي معرفي مي شود و هم
وسيله و راه به سوي خداوند متعال. براي اهميت تلاش در اين زندگاني، دليلي با اهميت
تر از اين گروه آيات در هيچ يك از مكتب هاي بشري نمي توان يافت؛ زيرا اين گروه، هم
حركت و كار را عنصري اساسي در طبيعت انسان معرفي مي كند و هم سرنوشت نهايي
.(43-44 : جعفري؛ 1376 ) « او را به كار و كوششي كه كرده است، مربوط مي سازد
Archive of SID
www.SID.ir
16 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
گروه هشتم: رابطه سقوط و پوچي شخصيت آدمي با كارهاي پليد
آياتي در قرآن مجيد آمده است كه سقوط و پوچي شخصيت آدمي را گذرگاه تاريخ
و در مسير ابديت، با سقوط و پوچي و پليدي كارهاي او، توأم مي سازد، از آن جمله:
مثل الذين كفروا بربهم اعمالهم كرماد اشتدت به الريح في يوم عاصف لا » ( الف
يقدرون مما كسبو علي شيء ذلك هو الضلال البعيد؛ مثل كساني كه به پروردگارشان كفر
ورزيده اند، كارهاي آنان مانند خاكستري است كه باد تندي در روز طوفاني بر آن بوزد،
آنان از چيزي از اندوخته هاي خود قدرت بهره برداري ندارند؛ اين است گمراهي دور از
.( ابراهيم: 18 ) « رشد و هدايت
خداوند متعال، ناگوارترين عذاب و مصيبت را كه براي مردم كافر بيان مي كند،
پوچي و نابودي كارها و كوشش هاي آنان است و چه عذاب دردناكي كه آدمي با چشم
خويشتن به نابودي و تباهي كارهايش بنگرد، كه حياتش را فداي آن ها كرده است.
والذين كفروا اعمالهم كسراب بقيعه يحسبه الظمان ماء حتي اذا جاءه لم يجده » ( ب
شيئا و وجد الله عنده فوفاه حسابه و الله سريع الحساب؛ آنان كه كفر ورزيدند، كارهايي
كه انجام داده اند، مانند درخشش سراب در زمين هموار است كه انسان تشنه آن را آب
خيال مي كند، تا موقعي كه به سوي آن سرابِ آب نما بيايد، واقعيتي را در آن نمي بيند و
خدا را ناظر مي يابد به آن عمل، يا به خود آن كافري كه آن كار را انجام داده است كه
.( نور: 39 ) «. خدا محاسبه آن عمل را نموده است و محاسبه خداوندي سريع است
در اين آيه شريفه، يكي از با عظمت ترين اصول انساني- الهي گوشزد مي شود كه
هم ارزش نهايي ايمان را بيان مي كند و هم ارزش انساني كار را. در اين اصل، دو جريان
بسيار مهم زير بيان مي شود:
1 – عمل، بدون هدف گيري عالي و خالي از معرفت وايمان و با انگيزه كفر و افساد
در حيات انسان ها هر اندازه هم چشمگير باشد، سرابي بيش نيست؛ نه براي خود
انسان نفع واقعي دارد و نه ديگر انسان ها مي توانند از سراب آب نماي اعمال او
برخوردار شوند.
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 17
-2 اين كارهاي فاسد، نه تنها براي انجام دهنده آن ها و ديگر انسان ها سودمند نيست،
بلكه عامل فساد انگيزي نيز هست كه در قلمرو اجتماعات بروز مي كند و موجب
تباهي ها مي شود؛ لذا وقتي ديگر انسان ها آن كارهاي فاسد را از نزديك ديدند،
تباهي و پوچي آن ها، انسان ها را به ياد خدا مي اندازد كه چگونه دست غيبي، پوچي
آن كارها و تباهي نتايج آن ها را آشكار مي كند و مردم را از جهل و فريفته شدن باز
مي دارد.
ان الذين لا يومنون بالاخره ربنا لهم اعمالهم فهم يعمهون؛ آنان كه به آخرت » ( ج
ايمان نمي آورند، كارهاي آنان را در برابر ديدگانشان آراسته ايم، آنان در حيرتي گيج
.( نمل: 4 ) « كننده غوطه ور مي شوند
گروه نهم: تجسم كار كوشش و حتي فعاليت هاي دروني در ابديت
اين گروه، آياتي است كه با صراحت كامل مي گويد: انسان ها، تجسم يافته همه
كارهاي خود را در ابديت مشاهده خواهند كرد. از آن جمله:
يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان » ( الف
بينها و بينه امدا بعيدا و يحذركم الله نفسه و الله رؤف بالعباد؛ روز قيامت روزي است كه
هر كسي كاري را كه از خوب و بد انجام داده است، حاضر مي بيند. {كسي كه كارهاي
بد انجام داده است} مي خواهد ميان او و كارهاي بد، فاصله زيادي باشد كه آن ها را نبيند
آل ) « و خدا شما را درباره خود برحذر مي دارد و خداوند به بندگان خود مهربان است
.( عمران: 30
و ان ليس للانسان الاما سعي و ان سعيه، سوف يري؛ و براي انسان جز كار و » ( ب
.( نجم: 39 ) « كوششي كه انجام داده است، نمي ماند و قطعا كوشش او ديده خواهد شد
درست است كه اين آيات، ناظر به سعي و تلاش براي آخرت و مشاهده پاداش آن
در سراي ديگر است، ولي ملاك و معيار اصلي آن، دنيا را نيز در بر مي گيرد؛ به اين معني
Archive of SID
www.SID.ir
18 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
كه افراد با ايمان نبايد در انتظار ديگران بنشينند كه براي آن ها كار كنند و مشكلات جامعه
آن ها را حل نمايند؛ بلكه خود، دامن همت به كمر زده به سعي و تلاش و كوشش
.(553 : برخيزند(مكارم شيرازي؛ 1374
انه علي رجعه لقادر*يوم تبلي السرائر؛ خداوند به برگردانيدن انسان تواناست، » ( ج
.( طارق: 8و 9 ) « روزي كه همه مخفي شده ها در درون، آشكار و مورد محاسبه قرار مي گيرد
فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره*و من يعمل مثقال ذره شرا يره؛ كسي كه به » ( د
اندازه ذره اي كار خوب انجام دهد، آن را خواهد ديد و كسي كه به اندازه ذره اي شر انجام
.( زلزال: 7 و 8 ) « دهد، آن را خواهد ديد
يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم؛ در روز قيامت مردمان در حال پراكنده » ( ه
.( زلزال: 6 ) « از گورها بيرون مي آيند تا كارهاي خود را ببينند
آيا اين همه آيات قرآني براي اثبات اصالت كار و تلاش در حيات بشري كفايت
نمي كند؟
آيا با ديدن اين آيات صريح در اصالت كار در حيات دنيوي و حيات ابدي انساني،
باز امكان دارد كه يك فرد يا جامعه مسلمان،دست از كار بكشد و حيات خود را به قضا و
قدر و بخت و شانس بسپارد؟
مگر با اين همه آيات صريح قرآني، ثابت نمي شود كه كار، كوشش، تكاپو و تلاش
در حد اعلايي كه ممكن است، داخل در حكمت و مشيت الهي است؟ اين حكمت و
مشيت الهي است كه منشا قضا و قدر مي باشد. يعني خدا در نقشه هستي همان گونه كار
و كوشش انساني را در راه به دست آوردن هدف هاي مفيد مادي و معنوي ثبت كرده
است كه حركت و تحول و قانون را در عالم طبيعت. آيا شك و ترديد در اصالت كار در
شئون حيات مادي و معنوي انسان ها، مساوي با شك در واقعيت آيات قرآني نيست كه
به انحراف و كفر م يانجامد؟
آيا در حدود 700 آيه از قرآن مجيد كه با اَشكال گوناگون، – چه در موارد شخصي
و چه به صورت قانون كلي – اهميت، اصالت و عليت كار و كوشش را به نتايج آن
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 19
گوشزد مي كند، كافي نيست كه ملاك حيات منطقي واقعي و ارزش آن را كار قرار
بدهد؟ بلي سوگند به خداوندي كه خود، هستي را در مجراي كار و حركت آفريده
است، چنين است كه ملاك حيات منطقي واقعي و ارزش آن، كار است و بس (جعفري؛
.(37 : 46-48 و فلاح؛ 1389 :1376
ب- كارآفريني در سيره معصومين(ع)
در آموزه هاي اسلامي، همواره از تلاش و سخت كوشي و فرمان برداري از خدا
تلاش و كوشش) در ) « اجتهاد » سخن به ميان آمده است و در بسياري روايات، مومنان به
راه اطاعت و بندگي خدا و پيروي از پيشوايان معصوم (ع) فراخوانده شده اند.
– 1 تلاش و كوشش، در فرمان برداري از خدا
در روايات نقل شده از پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) به موضوع تلاش و
كوشش در راه اطاعت و بندگي خدا، توجه خاصي شده و تنها راه رسيدن به نجات و
رستگاري، درك پاداش هاي الهي، تلاش و كوشش معرفي شده است.
الف) تلاش و كوشش، شرط رسيدن به پاداش هاي الهي
در روايتي كه از امام صادق(ع) نقل شده است، آن حضرت، تنها شرط رسيدن به
پاداش هاي الهي را تلاش و كوشش در راه اطاعت او اعلام مي كند و مي فرمايد:
اعطوا الله من انفسكم الاجتهاد في طاعته؛ فان الله لا يدرك شيء من الخير عنده الا
بطاعته و اجتناب محارمه؛ از جان هايتان، تلاش و كوشش در راه فرمان بري خدا را به او
ارزاني داريد، زيرا هيچ يك از خوبي هايي كه نزد اوست، به دست نمي آيد، مگر با فرمان
.(7 : برداري او و دوري از حرام هايش (كليني؛ 1362
ب) تلاش و كوشش، تنها واسطه ميان خدا و بندگانش
Archive of SID
www.SID.ir
20 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
امام صادق(ع) در روايت ديگري، با نفي همه واسطه ها ميان خدا و آفريدگانش، تنها
راه رسيدن به خدا را اطاعت و بندگي معرفي كرده و همه را به تلاش و كوشش در اين
راه فراخوانده است:
اعلموا انه ليس بين احد من خلقه ملك مقرب و لا نبي مرسل و لامن خلقه كلهم الا
طاعتهم له، فاجتهدوا في طاعه الله؛ بدانيد كه ميان خدا و هيچ يك از آفريدگانش، چه
فرشته مقرب، چه پيامبر مرسل و چه ديگر آفريدگاني كه پايين تر از آن ها هستند، جز
.( فرمان برداري آن ها واسطه نمي شود، پس در راه طاعت خدا بكوشيد (همان: 11
ج) تلاش و كوشش، پايه اساسي كارها
شما كار خود را برچه پايه اي استوار كرده » امام صادق (ع) در پاسخ اين پرسش كه
مي فرمايد: «؟ ايد
علمت ان عملي لا يعمله غيري فاجتهدت، وعلمت ان الله عزوجل مطلع علي
فاستحيت، و عملت ان رزقي لا ياكله غيري فاطماننت و علمت ان آخر امري الموت
فاستعددت؛ بر چهار چيز: دانستم كه كار مرا كسي جز خود من انجام نمي دهد، از اين رو
كوشيدم؛ دانستم خداي عزوجل از حال من آگاه است پس حيا پيشه كردم؛ دانستم روزي
مرا كسي جز خودم نمي خورد، پس اطمينان پيدا كردم و دانستم سرانجام كار من مرگ
است، پس خودم را آماده كردم.
د) تلاش و كوشش، شرط پذيرش اعمال
امام ششم شيعيان(ع) به هنگام برشمردن شروط پذيرش اعمال بندگان از سوي
خدا، يكي از اين شروط را تلاش و كوشش آن ها در راه اطاعت خدا مي داند و خطاب به
يارانش مي فرمايد:
الا اخبركم بما لايقبل الله،عزوجل، من العباد عملا الا به؟ فقلت: بلي، فقال: شهاده ان
لا اله الا الله، و ان محمدا عبده و {رسوله}، و الاقرار بما امر الله، و الو لايه لنا، و البرائه
من اعدائنا-يعني الائمه خاصه-و التسليم لهم، و الورع، و الاجتهاد، و الطمانينه و الانتظار
للقائم(ع)؛ آيا شما را خبر ندهم به آنچه خداي صاحب عزت و جلال، هيچ عملي را جز
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 21
به آن از بندگان نمي پذيرد؟ گفتم: آري. فرمود: گواهي دادن به اينكه هيچ شايسته
پرستشي جز خداوند نيست و اينكه محمد (ص) بنده و فرستاده اوست و اقرار كردن به
آنچه خداوند به آن امر فرموده و ولايت ما و بيزاري از دشمنانمان- يعني دشمنان
امامان- و تسليم شدن به آنان و پرهيزكاري و تلاش و اطمينان و انتظار قائم(ع)،
.(200 : (نعماني، 1363
ه- تلاش و كوشش، شرط توفيق الهي
امام رضا (ع) در روايتي، درخواست توفيق از خداوند، بدون تلاش و كوشش را در
حكم مسخره كردن خود مي داند و مي فرمايد:
سبعه اشياء بغير سبعه اشياء من الاستهزاء:من استغفر بلسانه و لم يندم بقلبه فقد
استهزا بنفسه، و من سال الله التوفيق و لم يجتهد فقد استهزا بنفسه؛ هفت چيز است كه
بدون هفت چيز ديگر بدست نمي آيد: كسي كه به زبان خود طلب آمرزش كند، ولي در
دلش (از گناه) پشيمان نباشد، خودش را مسخره كرده است. كسي كه از خدا توفيق
.«356 : مجلسي؛ 1364 »… بخواهد، ولي نكوشد، خودش را مسخره كرده است
و) تلاش و كوشش، يگانه راه پيروي از امام
امام علي(ع) در نامه اي خطاب به عثمان بن حنيف كه كارگزار آن حضرت در
بصره بود، پس از اشاره به ضرورت پيروي از امام واعلام مشي خود در زندگي، همگان
را به پرهيزكاري و تلاش فراوان، به عنوان يگانه راهي كه مي توان با آن، تاحدي به امام و
پيشواي خود نزديك شد، فرا مي خواند:
الا و ان لكل ماموم اماما يقتدري و يستضيء بنور علمه؛ الا و ان امامكم قد اكتفي
من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه الا و انكم لا تقدرون علي ذلك ولكن اعينوني بورع
و اجتهاد و عفه و سداد؛ آگاه باش! هر پيروي را امامي است كه از او پيروي مي كند، و از
نور دانشش روشني مي گيرد، آگاه باش! امام شما از دنياي خود به دو جامه فرسوده و دو
قرص نان رضايت داده است، بدانيد كه شما توانايي چنين كاري را نداريد، ولي با
.( پرهيزكاري و تلاش فراوان و پاكدامني و راستي، مرا ياري دهيد (دشتي، 1382 : نامه 45
Archive of SID
www.SID.ir
22 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
ز) ترك گناهان، بزرگ ترين تلاش و كوشش
نكته ديگري كه در زمينه تلاش و كوشش در راه اطاعت و بندگي خدا در روايات
بر آن تأكيد شده، اهميت و اولويت ترك گناهان است. رسول گرامي اسلام(ص) در اين
زمينه مي فرمايد:
اجتهدوا في العمل فان قصر بكم الضعف فكفوا عن المعاصي؛ در كار (اطاعت خدا)
سخت بكوشيد و اگر ناتواني شما را (از عمل) درمانده كرد، از گناهان خودداري كنيد
171 ). آن حضرت در روايت ديگري مي فرمايد: : (مجلسي، 1364
اشد الناس اجتهادا من ترك الذنوب؛ سخت كوش ترين مردم كسي است كه از
.(28 : شيخ صدوق، 1373 » گناهان خودداري كند
امام صادق (ع) نيز تلاش و كوشش در راه اطاعت خدا، بدون پرهيزكاري را بي
فايده مي داند و مي فرمايد:
.(77 : لاينفع اجتهاد لاورع فيه (كليني، 1362
ح) تلاش و كوشش و آمادگي براي سفر آخرت
حضرت علي(ع) همگان را به تلاش و كوشش و فراهم آوردن زاد و توشه براي
سفر آخرت فراخوانده و از مغرور شدن به سراي دنيا برحذر داشته است.
فعليكم بالجد و الاجتهاد و التاهب و الاستعداد و التزود في منزل الزاد و لاتغرنكم
الحياه الدنيا كما غرت من كان قبلكم من الامم الماضيه و القرون الخاليه؛ بر شما باد به
تلاش و كوشش، آمادگي و آماده شدن، و جمع آوري زاد و توشه آخرت در دوران
زندگي دنيا، دنيا شما را مغرور نسازد، چنان كه گذشتگان شما و امت هاي پيشين را در
.(230 : قرون سپري شده مغرور ساخت (دشتي، 1382
-2 تلاش و كوشش در اطاعت از حجت هاي الهي
بر اساس آموزه هاي اسلامي، مومنان افزون بر تلاش و كوشش در راه اطاعت خدا،
بايد در راه طاعت و پيروي از حجت هاي الهي – انبيا و اوليا – نيز بكوشند و از همة
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 23
توان خود در اين راه استفاده كنند، زيرا آن ها معيارهاي تشخيص حق و باطل و بيان
كننده حلال و حرام الهي اند و اطاعت آن ها در طول اطاعت از خداست. به همين دليل
است كه امام باقر(ع) درباره وظايف مردم در برابر امامان معصوم(ع) مي فرمايد:
انما كلف الناس ثلاثه: معرفه الائمه و التسليم لهم فيما ورد عليهم و الرد اليهم فيما
اختلفوا فيه؛ مردم تنها به سه چيز تكليف شده اند: شناخت امامان، تسليم شدن به ايشان
در آنچه به آن ها وارد مي شود و رجوع به آن ها در آنچه در آن اختلاف دارند (مجلسي،
.(39 :1364
-3 كار، جوهر آدمي
كار جوهر آدمي است و با كار كردن استعدادها و ظرفيت هاي وجودي آدمي شكوفا
مي شود. تمدن هاي عظيم بشري نيز با همه تنوع و تفاوت شان، حاصل كار و تلاش بي
امان و خستگي ناپذير آدميان هستند. بنابراين، كار را مي توان از دو جنبه بررسي كرد؛
نخست از جنبه شخصي و تاثيراتي كه بر روان و جسم فرد مي گذارد و ديگر از جنبه
اجتماعي و تاثيرات متقابل فرد و جامعه. كار مي تواند تاثير مثبت يا منفي بر جسم و جان
انسان بگذارد و به فرد منزلت اجتماعي ببخشد و توازن را ميان فرد انساني و جامعه
برقرار سازد.
در واقع، انسان موجودي اجتماعي است كه حتي امروز هم با وجود تنوع
مجموعه هاي اكولوژي و گوناگوني حركت در پيشرفت فني و تحول در ساخت
اجتماعي و سطح اقتصادي جوامع در زندگي به كار مي پردازد. در حقيقت كار وجه
.(8 : اشتراك و شرط لازم زندگي انسان در جامعه است (توسلي، 1375
مفهوم كار كردن و ساختن، ريشه در نهاد و فطرت آدمي دارد و مورد توصيه عقل
است، اما با اين حال خداوند و انبيا و اولياي الهي از باب تاكيد بيشتر و غفلت زدايي از
وجود انسان ها، پيوسته، آدميان را به كار و كوشش فراخوانده و تشويق كرده اند. از همين
Archive of SID
www.SID.ir
24 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
( روست كه قرآن مي فرمايد: آدمي را جز حاصل كارش بهره اي نيست. (سوره نجم: 39
براساس آنچه در قرآن و ساير منابع تاريخي آمده، بيشتر پيامبران به كارهايي چون
كشاورزي، زره سازي، نجاري و تجارت و … اشتغال داشته اند. حضرت ابراهيم و
اسماعيل(ع) به دست خويش خانه كعبه را بنا نهادند. حضرت نوح(ع) به دست خويش
كشتي ساخت. حضرت موسي(ع) چوپاني كرد. حضرت عيسي (ع) نيز طبابت مي كرد و
حضرت داوود (ع) زره مي ساخت و پيامبر اسلام (ص) نيز شباني و تجارت مي كرد.
پيامبر گرامي اسلام به امام علي (ع) مي فرمايد: دوست دارم شخص براي تامين مخارج
10 ). امروزه جامعه شناسان نيز : خود از حرارت آفتاب آزار ببيند (دلشاد تهراني، 1382
به اهميت و ارزش كار توجه دارند و هريك به نوعي آن را مورد تاييد و تاكيد قرار
داده اند. در اين باره اسپينوزا مي گويد: كار عميق ترين صورت اجتماعي پايدار در حيات
آدمي است كه بدون آن، نه توليد، نه گسترش، نه ازدياد وسايل و لوازم زندگي، هيچ يك
.(10 : قابل تصور نخواهد بود (توسلي، 1375
-4 ايجاد و تأسيس شغل
پيامبر اعظم (ص) از روح سخاوتمندي بهره مند بودند، ولي آن حضرت دوست
نداشت كسي بدون عذر موجه، به تن پروري و كسالت روي آورد و دست نياز به سوي
اين و آن دراز كند. بنابراين، كساني را كه با اين حالت به ايشان مراجعه مي كردند، به كار
و تلاش دعوت مي كرد، از ابن عباس روايت شده است:
كان رسول الله اذا نظر الي الرجل فاعجبه قال:له حرفه؟ فان قالوا لا، قال سقط من »
عيني قيل و كيف ذاك يا رسول الله؟ قال: لان المومنين اذا لم يكن له حرفه يعيش بدينه؛
هرگاه كسي را مي ديد كه توجه او را جلب مي كرد و از وي خوشش مي آمد ، مي پرسيد :
آيا شغل و حرفه اي هم دارد؟ اگر گفته مي شد حرفه اي ندارد، حضرت مي فرمود: از
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 25
چشم من افتاد. مي پرسيدند : چرا اي رسول خدا؟! مي فرمودند: چون اگر مومن حرفه اي
.( نوري، 1407 ه.ق: 415 ) « نداشته باشد، دين خود را وسيله معاش قرار مي دهد
مردي نزد پيامبر (ص) آمد و گفت: دو روز است غذا نخورده ام. حضرت
روز ديگر آمد و گفت: يا رسول الله! «. برو از بازار براي خودت روزي طلب كن »: فرمود
ديروز به بازار رفتم، ولي چيزي پيدا نكردم و ديشب بدون غذا خوابيدم. حضرت باز
روز سوم نيز كه همان پاسخ را شنيد، حركت كرد .« عليك بالسوق؛ به بازار برو » : فرمود
به سوي بازار روانه شد. كارواني آمده بود. او در فروش اجناس به افراد آن كاروان ياري
داد و در پايان، سهمي از سود متاع خويش به او دادند. بار ديگر نزد رسول خدا(ص) آمد
پس » : گفت بلي. فرمود .« چرا، به تو دادند »: و گفت: چيزي پيدا نكردم. حضرت فرمود
آن مرد گفت: شما راستگوييد، مي خواستم ببينم آيا از عمل مردم «؟ چرا دروغ گفتي
راست گفتي، هركس »: باخبريد. همچنين خواستم از شما بگيرم. رسول خدا(ص) فرمود
بي نيازي بورزد، خدا او را بي نياز كند و هركس دري از درخواست به روي خود باز
كند، خداوند هفتاد در از فقر را به روي او بگشايد كه قابل بسته شدن نيست. صدقه
بركسي كه بي نياز است و كسي كه با سلامتي اعضا مي تواند نياز خود را برطرف كند،
.(109 : مجلسي، 1364 ) » حلال نيست
مجلسي، ) « كلوا من كد ايديكم؛ از دست رنج خود بخوريد »: آن حضرت فرمود
.(109 :1364
رسول اسلام(ص) در روايتي ديگر مژده داده است:
من اكل من كد يده مر علي الصراط كالبرق الخاطف؛ كسي كه از دست رنج حلال »
.( نوري، 1407 ه.ق: 417 ) « خويش بخورد، از صراط چون برق درخشان مي گذرد
من اكل من كد يده حلالا فتح له ابواب الجنه يدخل من ايها شاء؛ »: همچنين فرمود
هركس معاش خود را از دست رنج حلال خويش تامين كند، درهاي بهشت بر او
.( همان: 417 ) « گشوده شود تا از هر يك كه خواست، داخل شود
Archive of SID
www.SID.ir
26 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
نگاه رسول الله به جوانان پرتلاش، سرشار از محبت بود و همواره مورد مهر و
عطوفت ايشان بودند. روزي حضرت با ياران خود نشسته بود. جوان توانا و نيرومندي را
ديد كه اول صبح به كار و تلاش مشغول شده است. كساني كه در محضر پيامبر بودند،
سخن به كنايه گشودند و گفتند: اگر اين جوان، نيرومندي و توان خود را در راه خدا به
اين » : كار مي انداخت، شايسته ستايش بود. رسول خدا(ص) در پاسخ اصحاب فرمود
سخن را نگوييد، اگر اين جوان براي معاش خود كار مي كند كه در زندگي به ديگران
نيازمند نباشد، با اين عمل در راه خدا قدم برمي دارد. همچنين اگر كار مي كند تا زندگي
والدين ضعيف يا كودكان ناتوان را تامين كند از مردم بي نيازشان گرداند، بازهم در راه
خدا مي رود. اگر كار مي كند تا با درآمد خود بر تهي دستان مباهات كند و بر ثروت و
دارايي خود بيفزايد، او به راه شيطان رفته و از صراط حق منحرف شده است (فيض
140 ). تنبلي و تن پروري همواره مورد نكوهش پيامبر اعظم (ص) و : كاشاني، 1350
ان الله يبغض الشاب الفارغ؛ » : مايه غضب الهي است. رسول مكرم اسلام(ص) مي فرمايد
.(624: قمي، 1363 ) « خداوند، جوان بي كار را دوست نمي دارد
داستان پيدا كردن كار براي ساربان، از سوي امام جواد(ع) نيز در اين باره، قابل تامل
است: شتر چراني بود، كه بي كار مانده بود و دربه در دنبال كار مي گشت. او تنها اميدي
كه داشت، به امام جواد (ع) بود به دوستش گفت نزد امام جواد(ع) كه رفتي، بگو
سارباني بي كار مانده و دنبال كار مي گردد و برايش كار پيدا كنيد. ابوهاشم مي گويد: به
اين قصد به حضور امام جواد(ع) رفتم. ديدم با جماعتي مشغول غذا خوردن است.
فرصتي به دست نيامد تا درباره سفارش ساربان، صحبت كنم.
كاسه غذا را «. بيا جلو از اين غذا بخور » : امام جواد(ع) رو به من كرد و فرمود
در همين هنگام بي آنكه من در مورد ساربان ،« بخورد » : جلوي من گذاشت و فرمود
سارباني هست كه با » : سخني بگويم، يكي از غلامان خود را صدا زد و به او فرمود
ابوهاشم نزد ما مي آيد. او را پيش خود نگه دار و براي او كاري معين كن، تا مشغول
.(334 : گردد (طبرسي، 1379
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 27
-5 تناسب استعداد و كار
پيامبر رحمت همگان را به كار فرا مي خواند ولي درباره تناسب كارها با استعداد و
توانايي افراد مي فرمود:
همه شما كار كنيد، ولي متوجه باشيد هركس براي كاري آفريده شده است كه آن را
.(732 : به سهولت انجام مي دهد (قمي، 1363
تلاش و كوشش پراكنده، نتيجه بخش نيست و هيچ يك از كارها به سرانجام
نمي رسد. آموزه هاي قرآني نيز مردم را از تلاش نامنظم و پراكنده برحذر داشته است. با
اين حال، ديده مي شود كساني به نيت كمك، افراد را نااميد مي كنند. اين كار از نظر
خداوند پسنديده نيست؛ چون پس از اميدواري، افراد را نااميد كرده و ضربه هاي روحي
به آنان مي زنند. خداوند دوست دارد بندگانش جاده خير و فلاح را تا پايان بپيمايند.
بنابراين، اگر انگيزه كار نيك، انساني و اسلامي است، كاري را كه آغاز شده، بايد به پايان
برد و اگر مي خواهند آن را نيمه كاره رها كنند، پس بهتر است هرگز آن را آغاز نكنند،
زيرا اين كار سبب از بين رفتن سرمايه ها و شكست روحي و رواني افراد مي شود.
حضرت علي(ع) مي فرمايد:
اكمال المعروف احسن من ابتدائه؛ تمام كردن كار خوب، از آغاز كردن آن بهتر »
.(75 : تميمي، 1378 ) « است
-6 محكم كاري و كيفيت بخشي به كارها
اهميت بخشي به كيفيت كارها بسيار مورد توجه آموزه هاي روايي است.
داستان تدفين سعد بن معاذ، نمونه اي از محكم كاري پيامبر آمدند و خبر دادند
سعدبن معاذ درگذشته است، رسول خدا(ص) برخاست، اصحاب نيز همراه آن حضرت
برخاستند. حضرت دستور داد سعد را شست و شو دهند، چون سعد را شستند و حنوط
كردند و كفن پوشاندند و در تابوت نهادند، آن گاه رسول خدا(ص) پاي برهنه و بدون
Archive of SID
www.SID.ir
28 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
ردا، در پي تابوت به راه افتاد و گاه سوي راست تابوت و گاه سوي چپ تابوت را
مي گرفت تا به قبرستان رسيدند. پس از كندن قبر، رسول خدا(ص) داخل قبر شد و لحد
و اني لاعلم انه سيبلي و يصل اليه » : را چيد و آن را با گل محكم كرد و پيوسته مي فرمود
البلاء ولكن الله يحب عبدا اذا عمل عملا احكمه؛ به درستي كه من مي دانم اين قبر به
زودي فرسوده مي شود وبلا به سوي آن سرازير مي شود، ولي خدا دوست مي دارد وقتي
.(314 : صدوق، 1373 ) « بنده اي، كاري را انجام مي دهد، آن را محكم و استوار كند
در حديثي ديگر از امام صادق(ع) آمده بود كه چون ابراهيم، فرزند رسول خدا(ص)
از دنيا رفت، پيامبر پس از دفن او دريافت كه در قبر وي شكافي هست. با دست خود
اذا عمل احدكم عملا فليتقن؛ وقتي يكي » : آن را پر كرد و محكم ساخت و آن گاه فرمود
.(263 : كليني، 1362 ) « از شما كاري انجام مي دهد، پس آن را محكم و استوار سازد
بازهم از آن رسول مكرم رسيده است كه: بهترين مردمان كسي است كه – هنگام انجام
.(194 : سيوطي، 1401 ) « دادن كاري – همه كوشش خود را به كار گيرد
متأسفانه برخي عادت كرده اند با سهل انگاري كارهاي خود را بدون كيفيت انجام
دهند و پيش از انجام درست يك كار، به كار ديگري بپردازند. آشكار است كه در اين
صورت، انسان نمي تواند از كارهاي آنان بهره برداري كند. در مقابل افرادي با وجدان
كاري بالا هستند كه به دليل تعهد خويش، كارهايي را كه به آنان سپرده مي شود، به
بهترين صورت انجام مي دهند و محبوبيت مردمي و رضايت الهي را از آن خود م يسازند.
آنان همواره اين سفارش ارزشمند رسول اسلام (ص) را آويزه گوش خود ساخته اند:
يحب الله العامل اذا عمل ان يحسن؛ خداوند دوست دارد وقتي انسان كاري انجام »
.( پاينده، 2317:1362 ) « مي دهد، آن را خوب و كامل كند
-7 شكيبايي و بردباري براي كسب روزي
شتاب زدگي و به دست آوردن مال فراوان، بدون كوچك ترين زحمت و تلاشي،
مورد نكوهش رسول رحمت(ص) قرار گرفته است. متاسفانه برخي افراد بر اثر عجله و
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 29
شتاب، روزي خود را به ناپاكي آلوده مي سازند، درحالي كه اگر قدري صبر و تحمل به
خرج مي دادند، همان روزي از راه حلال به آن ها مي رسيد. حضرت در هشداري به اين
ولا يحملنكم استبطاء شيء من الرزق علي ان تطلبوه بمعصيته الله فان » : افراد مي فرمايد
الله لاينال ما عنده بمعصيته؛مبادا دير رسيدن روزي، شما را وادارد تا از راه معصيت خدا
آن را طلب كنيد، زيرا كسي به وسيله معصيت نمي تواند به روزي اي كه نزد خداست
.(80 : كليني، 1362 ) « برسد
رسول خدا (ص) در سفارشي ديگر مي فرمايد:
فمن اتقي الله عزوجل و صبر اتاه الله برزقه من حله و من هتك حجاب الستر و
عجل فاخذ من غير حله قص به من رزقه الحلال و حوسب عليه يوم القيامه؛ هركس از
خداي عزوجل بترسد و صبر كند، خداوند از راه حلال روزي او را مي دهد و هركس
پرده حرمت را بدرد و عجله كند و از راه حرام روزي به دست آورد، خداوند از روزي
حلال وي به همان اندازه بكاهد و در روز قيامت از او حساب كشيده مي شود
.( (همان: 80
-8 سرخيزي و در پي روزي رفتن
سحرخيزي و صبح زود در پي كار رفتن از آداب نيكي است كه در پيشرفت كارها
كان رسول الله يخرج بعد » : و انجام به موقع آن بسيار موثر است. امام باقر (ع) مي فرمايد
« طلوع شمس؛ رسول خدا (ص) همواره بعد از طلوع خورشيد بيرون مي رفت
.(305 : (طباطبايي، 1371
در سيره عملي امامان معصوم (ع) نيز اين مهم بسيار ديده مي شود و حتي پيروان
خود را نيز به اين كار تشويق مي كردند. امام رضا (ع) خدمت كاري به نام مصادف
اغد الي عزك يعني السوق؛ صبح زود در پي عزتت باش؛يعني »: داشت كه به او مي فرمود
.(145 : كليني، 1362 ) «( به بازار (برو
Archive of SID
www.SID.ir
30 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
در مجموع، از نخستين لحظات صبح در پي كار و تلاش بودن، باعث عزت و
آبرومندي انسان مي شود. برعكس افرادي كه تا نيمروز در خواب غفلتند، با كسالت و
تنبلي دست و پنجه نرم مي كنند و از به دست آوردن روزي و عزت مداري باز مي مانند.
– 9 انجام كارهاي شخصي
پيامبر اكرم(ص) در روش و منش خويش استقلال را مي آموخت. آن حضرت در
رفتارهايش، مسلمان را متوجه اين اصل با ارزش در حيات انساني مي نمود و شخصيت
مستقل آنان را بازسازي مي كرد. لقمان حكيم هم در وصاياي خود به فرزندش، راز رشد
و تعالي پيامبران و راست كرداران را چشم پوشي از غير خدا مي دانست.
فانما بلغ الانبياء و الصديقون ما بلغوا بقطع طمعهم؛ همانا پيامبران و راست »
.(420 : مجلسي، 1364 ) « كرداران، به آنچه دست يافتند، جز به قطع طمعشان نبود
آن حضرت كارهاي شخصي خود را به ديگران نمي سپرد و از آن چه كه خود
مي توانست انجام دهد، كوتاهي نمي فرمود. در وصف رسول مكرم اسلام(ص) آمده
است:
كان يخيط ثوبه و يخصف نعله و كان اكثر عمله في بيته الخياطه؛ رسول خدا(ص) »
لباس خود را مي دوخت و كفشش را پينه مي زد و بيشترين كاري كه در خانه انجام
.(116 : سيوطي، 1401 ) « مي داد، دوزندگي بود
وي در خانه را خود باز مي كرد. شير گوسفندان را مي دوشيد و شتر را مي بست،
سپس آن را مي دوشيد.
بحث و نتيجه گيري
اگرچه كارآفرينان، ارزش ها و باورهايي متمايز از افراد جامعه دارند، ولي فرهنگ
كارآفريني متاثر از فرهنگ حاكم بر جامعه است. در واقع هرچه ارزشهاو عقايد موجود
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 31
در جامعه، افراد جامعه را به كار، توليد مداوم، فكر، انديشه خلاق، يادگيري و كسب
دانش سوق دهد؛ در آن جامعه، فرهنگ كارآفريني اشاعه يافته ودرون افراد نهادينه
مي شود و يا به عبارتي افراد بيشتري دست به خلاقيت، نوآوري و كارآفريني مي زنند و
افراد كارآفرين بيشتري موفق مي شوند كه ايده هاي نوين خود را در جامعه محقق سازند.
اسلام همواره انسان را متوجه اين نكته مي كند كه هرچه هست عمل است.
سرنوشت انسان را عمل او تشكيل مي دهد. اين يك طرز تفكر واقع بينانه و منطقي و
منطبق با قوانين طبيعت است. قرآن كريم راجع به عمل، بسيار تاكيد دارد و با تعبير رسا
براي بشر جز آنچه كه كوشش كرده است هيچ » : و زيبايي در اين خصوص مي فرمايد
چيز وجود ندارد (نجم، آيه 12 ). يعني سعادت بشر در گرو عمل اوست. اين تعليم، يكي
از بزرگ ترين تعليمات براي حيات يك ملت است. اگر ملتي بداند كه خودش بايد
سرنوشتش را تعيين كند، در آن راستا عملكردش را جهت مي دهد، آن وقت متوجه عمل
و نيروي خودش مي شود، متوجه اينكه هيچ چيز شرايط را به نفع من تغيير نمي دهد مگر
سعي و كوشش من، كه اين عامل بزرگي براي حيات و پويايي و تلاش است. امروزه
روانشناسان و صاحب نظران علوم تربيتي تلاش بسيار مي كنند كه حس اعتماد به نفس را
در انسان بيدار كنند، اما اسلام اين كار را با قطع اميد انسان، از هرچه غير عمل خودش
هست، تثبيت مي كند. يعني انسان بايد با عمل خودش به چيزهايي كه مي خواهد برسد،
همين طور پيوند انسان با هرچيز و هركس از طريق عمل او ميسر مي شود و به عبارت
ديگر اسلام كوشش و سعي بليغ دارد كه انسان را متكي به اراده خودش نموده و
سرنوشت انسان را وابسته به تلاش و سعي وي معرفي نمايد. بنابراين:
-1 كار و تلاش در فرهنگ اسلامي نه تنها جدا از مسئله دين داري نيست بلكه بخشي
بسيار ارزشمند از متن دين داري و وظايف الهي است و علاوه بر آثار و
بهره مندي هاي اين جهان، مستوجب پاداش هاي بسيار بزرگ اخروي است.در احاديث
Archive of SID
www.SID.ir
32 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
متواتر آمده كه دنيا مزرعه آخرت است، يعني آن چه در دنيا كشت شود در آخرت
برداشت مي شود.مگر نه اين است كه با انجام كار، مشكلي از مشكلات بندگان خدا
حل ميشود؟ آيا مي توان عبادتي اينچنين يافت كه از كاركردهاي مختلف برخوردار
باشد؟
-2 كار و كوشش همچون ساير شئون زندگي و عبادات ديني، داراي اصول، بنيادها و
ضوابط خاص خود است و رعايت اصولي مانند ذكر نام و ياد خداوند در انجام كار،
امانت داري، محكم كاري، وجدان كاري، آگاهي و تخصص به عنوان جان مايه
سلامت كار و توفيق در آن ضروري است.
-3 كار در فرهنگ اسلامي و سيره رسول اعظم (ص) از لوازم ضروري رشد و كمال
انسان است و در بردارنده آثار و نتايج ارزشمندي در برخورداري هاي فردي و
اجتماعي و نيز آرامش روحي، رواني فرد و جامعه و كسب سجاياي پسنديده اخلاقي
و روحي است.
-4 هرگونه رهبانيت و كارگريزي در آموزه هاي اسلامي مردود است و دنيا محل تلاش
و كوشش براي خود و ديگران است. و وسيله رستگاري در آن دنيا از نتايج و
عملكرد انسان و سعي و تلاش وي سرچشمه مي گيرد. روزي از پيامبر (ص) سوال
شد كه دو برادرند كه يكي زاهد است و ديگري كار مي كند و مخارج او را هم تامين
مي كند، كداميك از اين دو برترند؟ ايشان فرمودند آن كسي كه كار مي كند. آيا جز اين
است كه:
عبادت به جز خدمت خلق نيست به تسبيح و سجاده و دلق نيست
(سعدي عليه الرحمه)
-5 در ادبيات اسلامي، بخشي از عزت نفس تابع كار و تلاش است. كاركردن موجب
مي شود انسان به كمك ديگران اميد نبندد و دست تكدي و نياز به سوي اين و آن
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 33
دراز نكند. انسان بايد بكوشد با كار و حرفه خود، زندگي خودش و خانواده اش را
تامين كند و اسير محبت و منت ديگران نشود در همين راستا امام علي (ع) در
وصيتي به فرزند خود امام حسن(ع) مي فرمايد؛ اگر مي خواهي آزاد باشي، مانند
بندگان و غلامان زحمت بكش و كاركن.
منابع
– قرآن كريم
– اسحاقي، سيد حسين. ( 1389 )، كار و تلاش در فرهنگ اسلامي، انتشارات، مركز
پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما.
– امامي، ابوالقاسم. ( 1373 )، ديوان منسوب به علي (ع)، تهران، انتشارات
الزهرا(س).
– پاينده، ابوالقاسم. ( 1362 )، نهج الفصاحه، تهران، انتشارات جاويدان، بي تا.
– تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد. ( 1378 )، غررالحكم و دررالكلم، ترجمه
سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
– توسلي، غلامعباس. ( 1375 )، جامعه شناسي كار و شغل، تهران، انتشارات سمت.
– جعفري، محمد تقي. ( 1376 )، ترجمه و تفسير نهج البلاغه چاپ هفتم جلد
چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
– خنيفر،حسين. ( 1386 )، كارآفريني در نظام ارزشي، قم. انتشارات اكرام.
– دشتي، محمد. ( 1382 )، نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگي امير المومنين.
– دلشاد تهراني،مصطفي. ( 1382 )، اخلاق اداري در نهج البلاغه، تهران، انتشارات
دريا.
Archive of SID
www.SID.ir
34 / فصلنامه علوم اجتماعي شماره 47
– سعيدي كيا،مهدي. ( 1384 )، اصول و مباني كارآفريني، تهران، انتشارات كيا.
– سيوطي، جلال الدين. ( 1401 ق)، الجامع الصغير، بيروت ،انتشارات دارالفكر.
– شيخ صدوق. (ابن بابويه). ( 1384 )، امالي چاپ پنجم، ترجمه محمد باقر كمره اي،
تهران، انتشارات كتابچي.
– طباطبايي، سيدمحمدحسين. ( 1371 )، الميزان في تفسير القرآن، قم، موسسه
اسماعيليان.
– طبرسي، حسن بن فضل بن حسن. ( 1379 )، اعلام الواري؛ اعلام الهدي، تهران،
دارالكتب الاسلاميه.
– فلاح، محمدهادي. ( 1389 )، كار و تلاش از نگاه انديشمندان اسلامي، تهران،
انتشارات، مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما.
– فيض كاشاني، ملامحسن. ( 1350 )، محجه البيضافي تهذيب الاحياء، تصحيح و
تعليقه: علي اكبر غفاري، قم.
– قمي، شيخ عباسي. ( 1363 )، سفينه البحار، تهران، انتشارات فراهاني.
– كليني، محمدبن يعقوب. ( 1362 )، اصول كافي، جلد 2، انتشارات سمت.
– مجلسي،محمدباقر. ( 1364 )، بحارالانوار، مترجم سيد ابوالحسن موسوي همداني،
قم، انتشارات كتابخانه مسجد ولي عصر(ع).
– مطهري، مرتضي. ( 1381 )، احياي تفكر اسلام، تهران، انتشارات صدرا.
– مكارم شيرازي، ناصر. ( 1374 )، تفسير نمونه، چاپ اول، جلد 22 ، تهران، انتشارات
دارالكتب الاسلاميه.
– نعماني، محمدبن ابراهيم. ( 1363 )، كتاب الغيبه، ترجمه جواد غفاري،قم، انتشارات
كتابخانه صدوق.
Archive of SID
www.SID.ir
كارآفريني و اخلاق اسلامي / 35
– نوري، ميرزا حسين. ( 1407 ه.ق)، مستدرك الوسائل جلد 2، قم، موسسه آل البيت.
– هزارجريبي، جعفر. ( 1387 )، كارآفريني (چاپ سوم)، تهران، انتشارات پژوهشكده
امور اقتصادي.
Archive of SID
www.SID.ir